מענטשן און געשעענישן

עלנט ווי דער היפּוך פֿון ייִדישקייט

Loneliness As The Antithesis of Jewish Connectedness

פֿון יחיאל שיינטוך

אַנומלט האָב איך געלייענט בײַ אַהרן צייטלינען, אַז עס זענען פֿאַראַן דרײַ אופֿנים צו דערהרגענען דאָס קינד וואָס אין אונדז. געמיינט האָט ער מן־הסתּם, אַז דאָס קינד וואָס אין אונדז איז אַ וויטאַלער כּוח פֿון באַנײַונג, האָפֿענונגס־קראַפֿט און לעבנסלוסט. קינדישער נײַגער, פֿרישע שׂימחה, און דורשט צום לעבן — דאָס אַלץ קענען מיר אַרײַנרעכענען אין באַגריף „קינד”.

טענהט אַהרן צייטלין, אַז די מערבֿ־קולטור דערהרגעט אָט דעם וויטאַלן כּוח אין אונדז וואָס ער רופֿט אָן „קינד”, דורך אַבאָרטיזם, מיליטאַריזם, און ראַציאָנאַליזם.

נו, אַבאָרטיזם — פֿאַרשטייען מיר אַז דאָס הרגעט אַוועק אַ צוקונפֿטיקן קינד. אויך מיליטאַריזם פֿאַרשטייען מיר פֿירט צו מלחמות און אין מלחמות פֿאַלן סאָלדאַטן — צוקונפֿטיקע טאַטעס פֿון קינדער וואָס וועלן שוין מער נישט געבוירן ווערן. אַבאָרטיזם און מיליטאַריזם פֿאַרניכטן דאָס לעבן, אָבער — ראַציאָנאַליזם?!

ווילאַרד גיילין, אין זײַן בוך וועגן געפֿילן, שטעלט זיך אָפּ אויפֿן פֿאַקט אַז די מערבֿדיקע קולטור בויט אויף, דער עיקר, ראַציאָנעלע געדאַנקען און שטופּט אַוועק די וויכטיקייט פֿון די געפֿילן אין לעבן פֿון אַ מענטשן. די טעכנאָלאָגישע און וויסנשאַפֿט־קולטור פֿון דער מערבֿ־וועלט שטעלט דעם טראָפּ אויף דעם שׂכל און אויף דער לאָגיק און פֿאַרקוועטשט און פֿאַרניינט די געפֿילן ווי אַ וויכטיקער באַשטאַנדטייל פֿון טאָג-טעגלעכן לעבן בײַ מענטשן. געפֿילן — יאָק, שׂכלדיקע עלוקובראַציעס — ברוך הבא.

גיילין טענהט אַז ווען איר כאַפּט אין גאַס אַ מענטשן און הייסט אים אָנשרײַבן אַ צעטל פֿון געפֿילן, וועט ער פֿאַרשרײַבן ניט מער ווי פֿינף־זעקס — אין דער צײַט ווען מע קען דערמאָנען די עקסיסטענץ פֿון הונדערטער געפֿילן. די מערבֿ־קולטור האָט זיי אַלע דערשטיקט, לטובֿת דעם ראַציאָנאַליזם.

מיט דעם האָט די מערבֿ־וועלט דערהרגעט דאָס קינד וואָס אין אונדז — די פֿאַנטאַזיע, די געפֿילן, דאָס ניט־ראַציאָנאַלע — אַ וויכטיקער באַשטאַנדטייל פֿון דער מענטשלעכער פּערזענלעכקייט. מיר זעט אויס אַז געדאַנקען און געפֿילן זענען נישט קיין צוויי באַזונדערע אַספּעקטן פֿון אַ מענטשלעכער פּסיכיק, נאָר עקסיסטירן איינער אין דעם צווייטן. עס זענען נישטאָ קיין געדאַנקען וואָס זענען נישט באַפֿאַרבט פֿון געפֿילן, און עס זענען נישטאָ קיין געפֿילן אָן געדאַנקלעכע אַספּעקטן. און אַז מע פֿאַרדאַרבט איינעם פֿון זיי, בלײַבט מען אַ קאַליקע, פּאַראַליזירט.

אַזאַ אָנשיקעניש איז דאָס עלנט. ווי זאָגט דאָס פֿאָלק: עלנט ווי אַ שטיין. מה דאָך, אַ שטיין ליגט אויפֿן וועג אַליין, פֿאַרשלאָסן אין זיך און אָן קיין שום פֿאַרבינדונג מיט זײַן סבֿיבֿה, אַזוי אויך אַן עלנטער מענטש — ער עקסיסטירט אין דער וועלט נאָר פֿאַר זיך, אָן קיין שום פֿאַרבינדונג מיט זײַנע מיטמענטשן, מיטן קאָלעקטיוו.

אַ יאַפּאַנישער האַיִקו באַשרײַבט אָט דעם עלנט, אַזוי:

על עץ חשוף
ניצב
עורב ערירי
ליל סתיו

(אויף אַ נאַקעטן בוים
וואַכט
אַן עלנטע קראָ
אָסיעננאַכט)

וועגן איינזאַמקײט און עלנט, האָט מיר אַנומלט דערציילט דער 75־יעריקער דבֿ סדן, מײַן לערער, אַזאַ מעשׂה: „איך גיי אַרויס פֿון שטוב אין דער פֿרי, כאַפּ אַ קוק רעכטס און לינקס… מיט יאָרן צוריק פֿלעג איך זיך באַגריסן מיט מענטשן: ׳גוט־מאָרגן, גוט־יאָר׳ — אָבער איצט דערקען איך קיינעם נישט!” און ס’איז דאָ אַ ווערטל: „דער מענטש ווערט געבוירן אַליין, און ער שטאַרבט אַליין”. דערציילן דאָך חסידים אַזאַ מעשׂה: מע טרעפֿט עפּעס אַ חסיד טאַנצנדיק. אין האַנט האָט ער אַ פֿלאַש ווײַן, און זינגט: אָדם יסודו מעפֿר, וסופֿו לעפֿר, דער מענטש שטאַמט פֿון שטויב פֿון דער ערד, און זײַן סוף איז — צוריק צו דער ערד. און ער איז מלא־שׂימחה. פֿרעגט מען אים: ר׳ ייִד, וואָס איז די גדולה אויף אײַך, איר פֿאַרשטייט וואָס איר זינגט?! ענטפֿערט דער חסיד: אָדם יסודו מעפֿר וסופֿו לעפֿר — און אַז אין מיטן איז דאָ אַ ביסל משקה — איז… ליהודים, לאַנג לעבן זאָלן די ייִדן!

בײַ אונדז ייִדן, איז דאָס וואָרט „גאָט” אַ סינאָנים פֿאַרן באַגריף אין־סוף, און אויב מיר נעמען אַרויס פֿון תּנך דעם באַגריף „גאָט”, מיט זײַן גלאַוונער נאָמענקלאַטור (ווי למשל אדני, יהוה, און אלהים) וואַרפֿן מיר אַרויס קרובֿ צו 6,000 דערמאָנונגען, און דאַן איז אויס תּנך און אויס ייִדישקייט. הייסט עס מן־הסתּם אַז דאָס וואָרט און די סיטואַציע וואָס מיר באַטיטלען מיטן וואָרט עלנט איז דער היפּוך פֿון ייִדישקייט און ווינקט אָן אויף אַ לאַקונאַ (אַ בלויז) אין דער גרויסער קייט פֿון זײַן אַ ייִד. דאָס וואָס מיר מעגן אָנרופֿן אויף ענגליש: the unbroken chain of the Jewish people. לעצטנס, אויף אַן אַזכּרה־פֿאַרזאַמלונג נאָך דער פּטירה פֿון יצחק לודען, דער לאַנגיאָריקער רעדאַקטאָר פֿון זשורנאַל לעבנס־פֿראַגן, האָט עמעצער דערמאָנט אַז יצחק לודען האָט אַ מאָל מיט אַנדערע ווערטער באַשטעטיקט דאָס וואָס מיר זאָגן דאָ. ער האָט געזאָגט: „טראָגנדיק מיט זיך די גאַנצע ייִדישע שפּראַך און קולטור, פֿיל איך זיך קיינמאָל נישט אַליין”.

אַ מענטש וואָס ווערט געבוירן ווי אַ ייִד, ווערט איפּסאָ פֿאַקטאָ אַ מיטגליד פֿון אַ משפּחה — און פֿון אַ פֿאָלק. אַ פֿאָלק וואָס מיר רופֿן „עם הספֿר” — וואָס קען מיינען צווייערליי זאַכן: די פֿרומע וועלן זאָגן אַז עם הספֿר מיינט אַ פֿאָלק וואָס האָט אַ בוך (דעם תּנך), און די סעקולערע ייִדן וועלן זאָגן אַז „עם הספֿר” מיינט: אַ בוך (דער תּנך), וואָס האָט אַ פֿאָלק, אַזוי ווי יצחק קאַצענעלסאָן האָט עס מפֿרש געווען בעתן ערשטן אָוונט פֿון תּנך וואָס מע האָט געפּראַוועט אין וואַרשעווער געטאָ.

אין ביידע פֿאַלן איז דער תּנך (מיט דער לאַנגיעריקייט פֿון זײַנע פּירושים במשך פֿון אַ פּאָר טויזנט יאָר) דער יסוד און אויטאָריטאַטיווער מקור פֿאַר אונדזער ייִדישער אידענטיטעט.

זינט מיר ווערן געבוירן — זײַנען מיר נישט עלנט! ווײַל פֿון קינדווײַז אָן ווערן מיר אַרײַנגעצויגן (דערצויגן) אין אַ הומאַניסטישער מסכתּא און אַ מיטאָלאָגיע וואָס איז טויזנטער יאָרן אַלט און באַפֿאַרבט אונדזער צוגעהעריקייט צו עפּעס וואָס איז גרעסער און ממשותדיקער ווי די באַשרענקטע גײַסטיקע וועלט פֿון יעדן איינעם פֿון אונדז באַזונדער. די וועלט הייבט זיך נישט אָן מיטן געבורט פֿון יעדן איינעם פֿון אונדז, און דער זינען פֿון איר עקסיסטענץ געפֿינען מיר שוין ווי אַ קאָנקרעטער פֿאַקט פֿון לעבן בײַ ייִדן, אַ סך פֿריִער פֿאַר אונדז. מיר ווערן געבוירן ווי אַ טייל פֿון אַ קאָלעקטיוו, אָבער מיר געהערן נישט צו אים, מיר געהערן נישט צו די אַלע מיטמענטשן וואָס לעבן מיט אונדז אויפֿן ערדקוגל אין אַ באַשטימטער צײַט, מיר ייִדן געהערן צו אַן אַנדער קאָלעקטיוו גלײַך ווי מיר ווערן געבוירן — מיר געהערן צום קאָלעקטיוו אין צײַט.

וועגן דעם האָט אַמאָל דבֿ סדן געזאָגט עפּעס בעת מע האָט געפּראַוועט זײַן 60סטן געבוירן־טאָג: „…און אַז איך וועל אַרויפֿקומען אויבן און זוכה זײַן אַרײַנצוטרעטן אין גן־עדן — האָף איך אַז עס וועלן מיר קומען אַנטקעגן אַבֿרהם, יצחק און יעקבֿ — אונדזערע אָבֿות — און מיט אַ שמייכל אויף זייערע ליכטיקע פּנימער וועלן זיי מיך באַגריסן: „ברוך הבא, האָסט גוט געטאָן דאָרט אונטן.‟ מער ווי די מיינונג וועגן אים מצד דעם קאָלעקטיוו אין רוים, איז בײַ סדנען געווען אָנגעלייגט דאָס וואָס די אָבֿות וועלן זאָגן וועגן אים.

דאָס וואָס דבֿ סדן איז מרמז מיט זײַנע ווערטער וועגן דעם ווי ער האָפֿט אויפֿגענומען צו ווערן אין גן־עדן, האָט צו טאָן מיטן אופֿן ווי אַ ייִד זעט זײַן שײַכות צו אַ קאָלעקטיוו, נישט צום קאָלעקטיוו אין רוים — זײַנע מיטמענטשן — נאָר צום קאָלעקטיוו אין צײַט וואָס איז געגליכן צום אין־סוף צו אייבערשטע ווערטן וואָס באַשטימען זײַן לעבן אויף דער ערד.

ווי מיר ווייסן, האָט די ייִדישע שפּראַך אַ נאָענטע שײַכות צו דײַטש. עס איז דאָ אַ סבֿרה אַז 60 פּראָצענט פֿון ייִדיש קומט פֿון דײַטשישן דיאַלעקט מיטלהאָכדויטש, אָבער פֿילאָלאָגן וועלן מן־הסתּם קענען באַווײַזן אַז ייִדיש האָט נישט איבערגענומען אויטאָמאַטיש די דײַטשע וואָרצלען, און דווקא אַרײַנגעפֿירט אין זיי סעמאַנטישע ענדערונגען אין איינקלאַנג מיט דעם אייגנאַרטיקן ייִדישן וועלטבאַנעם. אַזאַ פֿאַל, וויל איך גלייבן, איז געשען מיטן וואָרט עלנט. אויף ייִדיש מיינט דאָס „איינזאַם‟, ווען אַ מענטש האָט קיינעם נישט אויף דער וועלט – וואָס געהערט נישט צו אַ קאָלעקטיוו אין רוים, און מן־הסתּם האָט קיין שום שייכות נישט מיט אַ קאָלעקטיוו אין צײַט; איז פֿאַרגליווערט ווי אַ שטיין, וועט שטאַרבן אַליין, האָט נישט קיין לעבנסלוסט, און נישט קיין יוגנטשוווּנג, בקיצור — דערוועקט רחמים און מיטלייד.

עטימאָלאָגיש גערעדט, וואָלט איך אַוועק זוכן פֿון וואַנען ס׳וואַקסן די פֿיס פֿון אַזאַ וואָרט אויף ייִדיש, דווקא בײַ די דײַטשן. אָבער בײַ זיי איז דער סעמאַנטישער פֿעלד פֿון אַזאַ וואָרט אַ סך מער באַשרענקט. אויב מיר נעמען אָן אַז „עלנט‟ אויף ייִדיש האָט עפּעס וואָס צו טאָן מיטן דײַטשן וואָרט Elend וואָס מיינט: miserable — נעבעכדיק, אומגליקלעך, קען מען אויפֿבויען א גאַנצע טעאָריע וועגן ווי אַזוי ייִדיש פֿאַרייִדישט דײַטשע באַגריפֿן ניצנדיק זייערע וואָרצלען.

אַ מענטש וואָס איז נעבעך עלנט און דערוועקט רחמים און מיטלייד איז טאַקע אַ נעבעך. ווײַל ער עקסיסטירט ווי אַ מאָנאַד מחוץ דער גרויסער קייט פֿון זײַן אַ ייִד. און פֿאַרוואָס נעבעך? ווײַל דער באַטײַט פֿון נעבעך אויף ייִדיש, קומט פֿון סלאַווישן: Nie Boch — דער וואָס האָט נישט קיין גאָט.

פֿרעגט זיך אַ פֿראַגע: אויב „עלנט” האָט טאַקע עפּעס וואָס צו טאָן מיט דעם אַלעם — איז ווי פּאַסט זיך דאָ אַרײַן דאָס נישט־זײַן פֿון גאָט, די נעבעכדיקע עלנט, און דער רחמים געפֿיל? איז מײַן ענטפֿער אַזאַ:

אין זײַן מאָנומענטאַלן ווערק וועגן דעם פּאַראַדאָקס פֿון דער מענטשלעכער עקסיסטענץ, שרײַבט פּעטער קעסטענבאַום אין זײַן בוך The Vitality of Death אַז דער מענטש איז אַליין אַ מין תּרתּי דסתּרי. פֿון איין זײַט איז ער אַ צום טויט פֿאַרמשפּטער אָבער פֿון דער צווייטער זײַט זײַנען זײַנע שטרעבונגען שטענדיק איבערצולעבן אין דער אייביקייט אַרײַן. אָט דער פּאַראַדאָקס ווערט די טרײַבקראַפֿט פֿון אַ מענטשלעכן לעבן לא כּל שכן פֿון אַן אוניווערסאַלער קולטור ווי די ייִדישע קולטור, וואָס שטרעבט צו דערגרייכן אַ בעסערע צוקונפֿט פֿאַר דער גאַנצער מענטשהייט, בשעת די דײַטשע מיטאָלאָגיע מיט וואָטאַן בראָש שטרעבט צו פֿאַרברענען, צעשטערן און פֿאַרגוואַלדיקן יענע אַלע שבֿטים וואָס געהערן נישט צו זײַן שבֿט, צוזאַמען מיטן נאָרדישן גאָט טאָר מיטן גרויסן האַמער, און דעם גאָט לאָקי, דעם איבערגעטריבענעם מאַניפּולאַטאָר, און זייער גלײַכן מיט היטלערן און גערינג צוזאַמען. זיי האָבן געזויגן אָט די שוואַרצע מילך פֿון דער טעווטאָנישער מיטאָלאָגיע.

די גרויסע קייט פֿון זײַן אַ ייִד ווערט אויסגעשמידט זינט טויזנטער יאָרן מיט דעם אימפּעט פֿון אַ קולטור וועמענס פּערספּעקטיוו איז די אייביקייט, דער אין־סוף, אויב איר ווילט — גאָט. די ייִדישע קולטור איז אַן אַחדותדיקע פֿאַראייניקנדיקע, בעת די טעווטאָנישע נאַצישע וואָטאַן־מיטאָלאָגיע איז אַ סעפּאַראַטיסטישע קולטור לטובֿת מלחמה, צעשטערונג און פֿאַרניכטונג פֿון אַ טייל פֿון דער מענטשהייט.

אָן דעם מעטאַפֿיזישן עלעמענט, וואָס פֿעלט אין דער הײַנטצײַטיקער מאָדערנער קולטור, בלײַבן פֿעלקער נעבעך עלנט אויף דער וועלט און מיר קענען אויף זיי קוקן נאָר מיט מיטלײַד און מיט אַ „שמעקהומאָר‟, ווי אַהרן צייטלין שרײַבט אין אַ הומאָרעסקע וואָס ער האָט אָפּגעדרוקט צווישן ביידע וועלט־מלחמות אין דער ייִדישער פּרעסע: „וואָס יענטע די פּראָגרעסיווע און משה דער האַלב־אינטעליגענט טוען טאָן שמועסן וועגן וואַזשנע מאַטעריעס”. צווישן אַנדערע לאַכט אַהרן צייטלין אויס די פּראָגרעסיווע אידעאָלאָגיע פֿון יונגע אַקטיוויסטן אויפֿן געביט פֿון דער סעקולערער ייִדישער קולטור אין וואַרשע — בונדיסטן צי קאָמוניסטן — וועלכע ווערן דערשיטערט פֿון אַ ליטעראַרישער שאַפֿונג געדרוקט אין די צײַטונגען, פֿון ישׂראל שטערן. משה דער האַלב־אינטעליגענט קומט אַרײַן פֿון גאַס צו יענטע די פּראָגרעסיווע, און דערשיטערט וואַרפֿט ער אַרויף אויפֿן טיש אַן ערשט דערשינענעם זשורנאַל אויף ייִדיש, מיט ישׂראל שטערנס אַן אַרבעט פֿול מיט מיסטיק. יענטע די פּראָגרעסיווע דערזעט דאָס און זי האַלט בײַ חלשן… און משה דער האַלב־אינטעליגענט טראָגט איר אונטער געשווינד אַ פּאָר וואַלעריאַן טראָפּנס. מיסטיק… פֿע!