אַקאַדעמיקער דיסקוטירן ייִדישע קולטור נאָך 1945

Academics Discuss Yiddish Culture after 1945


פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published February 25, 2018.

דער אַמסטערדאַמער ייִדיש־סימפּאָזיום ברענגט יעדעס יאָר צונױף דרײַ געלערנטע פֿון פֿאַרשידענע לענדער, װאָס האַלטן רעפֿעראַטן אױף אַ באַשטימטער טעמע. נאָך דער פֿריצײַטיקער פּטירה פֿונעם גרינדער, פּראָפֿעסאָר שלמה בערגער ע״ה, האָט די פֿירערשאַפֿט איבערגענומען פּראָפֿעסאָר מאַריאָן אַפּטראָט פֿונעם דיסלדאָרפֿער אוניװערסיטעט, און עס איז אָקערשט אַרױס די עלפֿטע העפֿט פֿון דער סעריע. די טעמע פֿונעם לעצטן סימפּאָזיום איז געװען „ייִדיש נאָך 1945”, װאָס איז לעצנטס געװאָרן אַקטועל אין דער אַקאַדעמישער פֿאָרשונג.

ד״ר גלי דרוקער בר־עם פֿון ירושלים האָט פֿאַרגליכן צװײ ליטעראַרישע אַנטאָלאָגיעס, װאָס זײַנען דערשינען אין אַמעריקע און רומעניע נאָכן חורבן. די ערשטע, אַ װאָגיקער באַנד באַטיטלט „קידוש השם”, איז אַרױס אין ניו־יאָרק אין 1948 אונטער דער רעדאַקציע פֿון שמואל ניגער. דאָס אונטערקעפּל צײלט פּרטימדיק איבער אַלע זשאַנערס פֿון די טעקסטן, װאָס זײַנען אַרײַן אינעם בוך: „אַ זאַמלונג געקליבענע, אָפֿט געקירצטע, באַריכטן, בריװ, כראָניקעס, צװאות, אױפֿשריפֿטן, לעגענדעס, לידער, דערצײלונגען, דראַמאַטישע סצענעס, עסײען, װאָס מאָלן אױס מסירת־נפֿש אין אונדזערע און אױך אין פֿריִערדיקע צײַטן.”

ניגערס כּװנה איז געװען צו װײַזן דעם קידוש־השם װי אַ לײט־מאָטיװ פֿון דער גאַנצער ייִדישער געשיכטע, אַ פֿאָדעם, װאָס בינדט צונױף דעם אַלטערטום, דעם מיטל־אַלטער און די מאָדערנע תּקופֿה. אַזױ אַרום, האַלט דרוקער בר־עם, האָט ניגער בדעה געהאַט צו שאַפֿן אַ „נײַ געפֿיל פֿון שותּפֿות צװישן די שארית־הפּליטה און די קהילות, װאָס האָבן זײ אױפֿגענומען אין נײַע הײמען איבער דער גאָרער װעלט.” דאָס איז געװען אַ גײַסטיקער אױפֿטו איבערצוקומען די שױדערלעכע פּועלי־יוצאס פֿונעם חורבן. די רעפֿערענטין פֿאַרסך־הכּלט: „די קולטורעלע װערטן פֿון ‘קידוש השם’ זײַנען געװען קאָנסערװאַטיװע און ניט ליבעראַלע: זײ האָבן דערהױבן אמונה און מסורה איבער װעלטלעכקײט, דעם כּלל איבער דעם יחיד.”

דער צװײטער בײַשפּיל איז פֿון אַ גאָר אַנדערן מין. דאָס איז די אַנטאָלאָגיע „נײַע ייִדישע דיכטונג”, װאָס איז אַרױס אין יאַש אין 1945. צוליב דעם מאַנגל פֿון ייִדישער דרוקשריפֿט אין רומעניע אין יענער צײַט איז דאָס בוך אױסגעזעצט געװאָרן מיט לאַטײַנישע אותיות. אָבער די רעדאַקטאָרן, יצחק פּאַנער און אליעזר פֿרענקעל, האַלטן דאָס ניט פֿאַר קײן חסרון: „אַ דאַנק דער לאַטײַנישער טראַנסקריפּציע, איז זי [די אַנטאָלאָגיע] אַ מבֿוא צו אונדזער מאָדערנער דיכטונג פֿאַר יענע לײענער, װעלכע, כאָטש פֿאַרשטײענדיק די ייִדישע שפּראַך, קענען זײ אָבער נישט לײענען קײן ייִדיש.” אין אונטערשיד צו „קידוש השם”, האָט די „נײַע ייִדישע דיכטונג” באַקענט דעם לײענער, װאָס איז אָפּגעריסן געװאָרן פֿון דער ייִדישער קולטור, מיט די װערק פֿון אַכציק מאָדערנע ייִדישע דיכטער, באַגלײט מיט דער הקדמה פֿון איציק מאַנגער. „דער פֿאַקט, װאָס אַזאַ פֿײַנע אנטאָלאָגיע איז פֿאַרפֿאַסט און געדרוקט געװאָרן אין אַזאַ קלײנעם ייִדישן קולטור־צענטער איז אַ סימן פֿון דעם, װאָס די ייִדישע קולטור רוקט זיך נאָכן חורבן אַריבער צו די ראַנדן”, האַלט דרוקער בר־עם. אַזױ אַרום, דערקעלרט זי, האָט דער זשאַנער פֿון אַנטאָלאָגיע דערמעגלעכט אונטערצושטיצן דעם אחדות פֿון דער ייִדישער קולטור סײַ אין צײַט און סײַ רױם.

ביז לעצטנס האָט מען געהאַלטן, בפֿרט אין אַמעריקע און ישׂראל, אַז פּױלן נאָכן חורבן איז געװען אַ גײַסטלעכער מדבר װאָס שײך דער ייִדישער קולטור. דער אױפֿבלי פֿון ייִדיש־לימודים אין פּױלן אין די לעצטע פּאָר צענדליק יאָר האָט פּראָדוצירט אַ רײ װיכטיקע פֿאָרשונגען, װאָס לײקענען אָפּ דעם דאָזיקן טעזיס. יאָאַנאַ נאַליװײַקאָ־קוליקאָװ פֿון דער פּױלישער װיסנשאַפֿט־אַקאַדעמיע האָט אױסגעקליבן אַן אָריגינעלן אופֿן צו דערװײַזן, װי אַזױ עס האָט פֿונקציאָנירט די ייִדישע קולטור אין פּױלן צװישן 1945 און 1968. פֿאַר איר װעגװײַזער האָט זי גענומען דעם אױסגעטראַכטן פּערסאָנאַזש פֿונעם קאָמוניסטישן פּראָפּאַגאַנדע־ביכל „דער ראַציאָנאַליזאַטאָר יצחק פֿעטנער” פֿונעם ייִדישן מחבר יעקבֿ זאָנשײַן, װאָס איז אַרױס צום סאַמע סוף פֿונעם סטאַליניסטישן רעזשים אין 1952.

פֿאָלגנדיק פֿעטנערס לעבנסװעג דערצײלט די רעפֿערענטין װעגן די געשעענישן, װאָס האָבן באַװירקט דאָס ייִדישע לעבן אין פּױלן: די ליבעראַלע רעפֿאָרמעס נאָך סטאַלינס טױט, די אַנטפּלעקונג װעגן דעם מאָרד פֿון די סאָװעטישע ייִדישע שרײַבער, די אַנטיסעמיטישע קאַמפּאַניע פֿון 1956 און די עמיגראַציע־כװאַליע, און, סוף־כּל־סוף, די רדיפֿות פֿון 1968, װאָס האָבן אַרױסגעטריבן אַרום דרײַצן טױזנט ייִדן פֿון פּױלן. אָבער ניט געקוקט אױף אַלע צרות, איז דאָס ייִדישע קולטורעלע לעבן אין פּױלן געװען מער לעבעדיק אײדער אין אַנדערע קאָמוניסטישע לענדער. מען דאַרף ניט פֿאַרגעסן, דערמאָנט נאַליװײַקאָ־קוליקאָװ, אַז פּױלישע ייִדן האָבן פֿאַרמאָגט זײערע אײגענע אַסאָציאַציעס, טעאַטער, שולן, צײַטשריפֿטן און אַ פֿאַרלאַג. אמת, דאָס ייִדישע לעבן איז געװען אָנגעזאַפּט מיט דער קאָמוניסטישער פּראָפּאַגאַנדע, אָבער עס איז דאָך געװען אַ מעגלעכקײט צו רעדן און הערן ייִדיש.

פּראָפֿעסאָר חנה נאָריך פֿון מישיגאַנער אוניװערסיטעט האָט באַטראַכט די ראָלע פֿון איבערזעצונגען אין אָפּהיטן, לערנען און פֿאַרשפּרײטן ייִדישע קולטור. אַן איבערזעצונג, האַלט זי, קאָן זײַן אַן אַקט פֿון װידערשטאַנד קעגן דעם דרוק פֿון געשיכטע, אַ פּרוּװ אָפּצוהיטן און איבערגעבן װײַטער די אוצרות פֿון ייִדיש. דער סטיל פֿון איבערזעצונגען ענדערט זיך מיט דער צײַט. מיט אַ יאָר פֿופֿציק צוריק איז מען געװען אָפּגעהיט און האָט זיך באַמיט צו פֿאַרװײכערן געװיסע שאַרפֿע װערטער און קריטישע אױסדרוקן פֿונעם ייִדישן מקור, אָבער איצט האָט מען שױן ניט קײן מורא פֿאַר „װאָס װעלן זאָגן די גױים”. „ייִדישע טעקסטן זײַנען אָפֿטמאָל מער ראַדיקאַל און מאָדערניסטיש, מער ריזיקאַנט, מער חוצפּהדיק אײדער ענגלישע”, דערקלערט נאָריך. און דװקא איבערזעצונגען װעלן דינען װי דער אַרײַנגאַנג אין דער ייִדישער קולטור פֿאַר די קומעדיקע דורות.