מענטשן און געשעענישן, פּובליציסטיק

ווי קליינע חורבן־מוזייען קענען מצליח זײַן

How Small Holocaust Museums Can Succeed

פֿון בני מער

באַלד נאָך דער עפֿענונג פֿונעם נײַעם מוזיי אינעם ירושלימער יד־ושם, אין יאָר 2005, בין איך געגאַנגען אַהין (איך שעם זיך אַ ביסל צו דערציילן אַז דאָס איז געווען מײַן וווּנטש לכּבֿוד מײַן געבוירן־טאָג) און גאָר נתפּעל געוואָרן.

דער נײַער מוזיי האָט אויסגעזען גאָר אַנדערש ווי פֿריִער. נישט נאָר איז יד־ושם געוואָרן שפּאָגל־נײַ און מאָדערן — די אָ קוואַליטעטן זיינען דאָך תּלוי־בדבֿר, ד״ה בלײַבן נישט לאַנג; דער מוזיי איז אויך געוואָרן רײַכער און שענער. כאָטש מײַן קריטיק לגבי דער דידאַַקטישער כּוונה פֿון יד־ושם — דעם באַקאַנטן נאַראַטיוו פֿון „משואה לתקומה”, פֿון חורבן צום אויפֿקום, וואָס ווערט אַנטפּלעקט צום סוף פֿון דער וויזיט דורכן זען די בערג פֿון ירושלים — פֿון דעסט וועגן בלײַבט אַ גוטן רושם בײַם אַרויסגיין פֿון דאָרט.

צי וואָלט איך זיך אַזוי געחידושט ווען איך וואָלט דעמאָלט שוין געהאַט באַזוכט דעם חורבן־מוזיי אין וואשינגטאָן? מיט אַ פּאָר יאָר שפּעטער, ווען כ׳האָב טאַקע באַזוכט דעם וואַשינגטאָנער מוזיי, האָב איך פֿאַרשטאַנען אַז אויך אין דעם געביט גייט ישׂראל נאָך די שפּורן פֿון אַמעריקע. הגם יד־ושם האָט זײַנע אייגענע קוואַליטעטן און דער אַמעריקאַנער חורבן־מוזיי זעט אויס אַנדערש פֿון יד־ושם, איז נישטאָ קיין שום ספֿק לגבי דעם אײַנפֿלוס פֿון די אַמעריקאַנער מוזיייִשע חידושים. פֿאַרשטייט זיך, יד־ושם איז נישט דער איינציקער אין דעם תּחום. זינט דער מוזיי אין וואַשינגטאָן איז פֿאַרלייגט געוואָרן, האָבן זיך געעפֿנט צענדליקער חורבן־מוזייען אין אַמעריקע אַליין, ווי אויך אין דער גאָרער וועלט. דער דערפֿאָלג איז געווען אַזוי גרויס און אויסנאַמיק, אַז כּמעט יעדע בכּבֿודיקע שטאָט האָט זיך געוואָלט איר אייגענעם חורבן־מוזיי, וואָס וועט מאַכן אַ רושם מיט זײַנע נײַע מולטי־מעדיעס. דאָס איז אַן ענין פֿאַר זיך און ס’איז כּדאי אַרײַנטיפֿן זיך אינעם בוך פֿון ד״ר שוש רותּם פֿון תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט, Constructing Memory: Architectural Narratives of Holocaust Museums.

אין ישׂראל האָט מען אַוודאי נישט געוואַרט אויף וואַשינגטאָן כּדי צו עפֿענען חורבן־מוזייען. זינט דער גרינדונג פֿון דער ייִדישער מדינה האָבן זיך דאָ געעפֿנט אַ סך אַזוינע: „מרתף השואה” (דער חורבן קעלער) אין הר ציון שטייט שוין פֿון יאָר 1948. דערצו האָבן מיר די חורבן־מוזייען פֿון קיבוץ יד מרדכי, משואה, בית העדות, בית טרזין, בית ווהלין און נאָך אַ סך אַנדערע. דער ערשטער חורבן־מוזיי וואָס איז פֿאַרלייגט געוואָרן דורך די איבערגעבליבענע אַליין האָט זיך געעפֿנט אין קיבוץ לוחמי הגטאות (די געטאָ־קעמפֿערס) שוין אין יאָר 1949, אַ קיבוץ וואָָס איז געוואָרן די נײַע היים פֿאַר באַרימטע געטאָ־קעמפֿערס ווי יצחק צוקערמאַן און צבֿיה לובעטקין. אין יאָר 1958 האָט זיך דאָרטן געעפֿנט אַ מאָנומענטאַלער מוזיי וואָס שטייט עד־היום אויפֿן וועג צווישן עכּו און נהריה און וואַכט די גרינע פֿעלדער און דעם רוימישן אַקוועדוקט. במשך פֿון די לאַנגע יאָרן האָט דער מוזיי דורכגעפֿירט אויסשטעלונגען וועגן די פֿאַרשיידענע ווידערשטאַנדן קעגן די נאַציס, אָבער אויך וויכטיקע אויסשטעלונגען וועגן די נאַצישע אייטאַנאַזיע, דעם אײַכמאַן־פּראָצעס אאַז״וו.

לעצטנס האָט זיך געעפֿנט אין בית לוחמי הגטאות די אויסשטעלונג „ורשה היהודית: סיפור על רוח האדם” (ייִדישע וואַרשע: געשיכטע פֿון מענטשלעכן גײַסט), וואָס שילדערט דווקא דאָס ייִדישע לעבן פֿאַרן קריג אין דער פּוילישער עיר ואם — אַ טעמע וואָס אינטערעסירט מיך אַ סך. ווײַזט זיך אַרויס אַז אויך אַ צפֿונדיקער קיבוץ אין ישׂראל וויל האָבן אַ חלק אינעם אַמעריקאַנער פּײַ. די אויסשטעלונג באַנוצט די נײַסטע טעכנאָלאָגיעס, ווי פֿאַרשיידענע טאַפּ־עקראַנען („טאָטש־סקרינס‟) וואָס מע קאָן שפּילן מיט זיי ווי, להבֿדיל, אין אַ פֿאַרווײַלונג־פּאַרק. דאָס איז שוין אַ טייל פֿון אונדזער צײַטגײַסט. אַזעלכע אויסשטעלונגען ווענדן זיך כּסדר צו די יונגע תּלמידים, וואָס באַזוכן די מוזייען צוזאַמען מיט זייערע שולן. די מילעניום־קינדער האָבן, ווי באַוווּסט, אַ קורצע אויפֿמערקזאַמקייט, און דערפֿאַר דאַרף אַלץ זײַן קורץ און בליציק.

די אויסשטעלונג קאָן טאַקע געבן די תּלמידים אַן אַלגעמיינעם באַגריף פֿון דער אַמאָליקער וואַרשע: זיי קאָנען אָנרירן עקראַנען פֿון כּל־מיני טעמעס: קולטור, פּאָליטיק, ליטעראַטור, ספּאָרט, חלוצים אאַז״וו. זיי קאָנען אויך זען פֿילמען פֿון אַלט־וואַרשע און הערן ווי אַקטיאָרן לייענען אויף עבֿרית דאָס וואָס די וואַרשאַווער האָבן געשריבן אויף ייִדיש צי אויף פּויליש. די באַזוכערס גייען צווישן די רוישנדיקע (אפֿשר צו רוישנדיקע) ווי­זיעס און קולות, וואָס רעפּרעזענטירן די גרויסע שטאָט.

דער צווייטער טייל, וואָס שילדערט דעם חורבן, הייבט זיך אָן מיט ווידעאָס פֿון דער דײַטשישער אָקופּאַציע: די באָמבאַרדירונגען, די אַנטלויפֿנדיקע, די מיליטערישע מאַרשן, די חורבֿות. זיי זײַנען כאַאָטיש, פֿילמירט אויף דרײַ עקראַנען (איינער — אויף דער פּאַדלאָגע), און דאָ, אין אָט דעם ווינקל, קאָן מען ממש פֿילן דעם ברען פֿון די געשעענישן; ד״ה, דעם שטאַרקסטן פּונקט אין דער אויסשטעלונג ווײַזט אָן דעם כּוח וואָס ליגט אין די מולטי־מעדיע־מיטלען. די מיטלען קאָסטן אַ סך, און נישט יעדער מוזיי פֿאַרמאָגט דאָס וואָס מע זעט בײַ די חורבן־מוזייען אין וואַשינגטאָן צי אין ירושלים; דערפֿאַר גלויב איך אַז די קלענערע מוזייען וואָלטן גיכער געדאַרפֿט אויסקלײַבן קלענערע טעמעס פֿאַר זייערע אויסשטעלונגען. וואַרשע, למשל, איז צו גרויס פֿאַר בית לוחמי הגטאות. אין צוויי זאַלן קאן מען נישט שילדערן גאַנץ וואַרשע. אָבער אַז מע נעמט אַ קליין שטעטל קאָן מען אַנטפּלעקן א סך קליינע, אָבער וויכטיקע, ענינים וועגן יענעם שטעטל.

צוליב דעם וואָס די ווידעאָס פֿון דער ייִדישער וואַרשע, למשל, קאָן מען דאָך סײַ ווי זען אין יוטוב; און בילדער און דאָקומענטן געפֿינען זיך בדרך־כּלל בײַ „גוגל אימעדזשעס‟, שטעלט זיך אַ פֿראַגע: וואָס איז דער חידוש פֿון אַ מוזיי, אויב נישט צו ווײַזן די אָריגינעלע מאַטעריאַלן, די וואָס זײַנען באַהאַלטן בײַ זיי אין די קעלערס און אַרכיוון? ווער האָט געזאָגט אַז יעדע אויסשטעלונג מוז זײַן געווידמעט דער יוגנט? און ווער ווייסט: אפֿשר האָבן די יונגע לײַט אַליין שוין גענוג געזען די 3-D מאַטעריאַלן? איך קאָן זיך פֿאָרשטעלן ווי אַ יונגער תּלמיד וואָס אַנטפּלעקט אין אַ מוזיי די אָריגינעלע כּתבֿ־ידן פֿונעם „עונג שבת” אַרכיוו, וואָלט באַגײַסטערט געוואָרן דווקא דערפֿאַר וואָס ער זעט נישט קיין רעפּראָדוקציע, נאָר אַן „אמתע” זאַך. ס׳קען זײַן אַז די גלאָז־קעסטלעך זײַנען שוין אַרויס פֿון דער מאָדע, און בפֿרט פֿון דער מאָדערנער מוזעאָלאָגיע, אָבער אפֿשר דווקא זיי קאָנען ווערן פֿון דאָס נײַ אַ חידוש הײַנט צו טאָג? אויף יעדן פֿאַל, דויערן אַזוינע אויסשטעלונגען אַ סך לענגער ווי די נײַסטע טעכנאָלאָגיעס, וואָס עלטערן זיך געשווינד.

זיצנדיק אין דער באַן וואָס פֿירט פֿון עכּו צוריק קיין תּל־אָבֿיבֿ, האָב איך זיך אַרײַנגעטראַכט אין אָט די פֿראַגעס, און נישט געקאָנט באַשליסן וואָס פֿאַר אַ רושם ס׳איז מיר געבליבן פֿון דער אויסשטעלונג אין בית לוחמי הגטאות. אָבער עס ווײַזט זיך אויס, אַז עפּעס איז דאָך געבליבן. קומענדיק אין תּל־אָבֿיבֿ, ווען כ׳בין אַרויס פֿון וואָקזאַל, צווישן די ים־מענטשן, האָב איך געהערט ווי די בייגעלעך־הענדלער רופֿן, און טאַקע ווי אויף ייִדיש: „בייגעגע, בייגעלע”. און פּלוצעם, אין מיטן דרינען, האָט זיך מיר געדאַכט אויף אַ ווײַל אַז כ׳בין ערגעץ וווּ אין וואַרשע פֿאַר דער מלחמה. די פֿאַנטאַזיע האָט אָבער נישט לאַנג געדויערט. כ׳האָב זיך דערמאָנט אַז כ׳בין אין תּל־אָבֿיבֿ און בין אַרויס אינעם זוניקן דרויסן.