רוחניות

וואָס איז די שטימונג ווען תּשעה־באָבֿ פֿאַלט אויס אין אַ שבת?

What's the Mood When Tisha B'Av Falls On Shabbos?

פֿון יואל מאַטוועיעוו

דער הײַנטיקער שבת, ווען מיר הייבן אָן לייענען דעם לעצטן חלק פֿון די חמישה־חומשי־תּורה — „דבֿרים‟ — פֿאַלט צונויף מיטן תּישעה־באָבֿ. דער תּענית ווערט צוליב דעם נדחה אויפֿן צווייטן טאָג.

לויט איין אַלטער דעה פֿון די בבֿלישע גאונים, מאַכט מען הבֿדלה נאָכן תּענית — דהײַנו, זונטיק בײַנאַכט. פֿאַר דער הבֿדלה טאָר מען נישט אָפּפֿאַסטן. אין אַ טייל קהילות איז אַמאָל געווען באַקאַנט אַן אַנדער מינהג: צו זאָגן די הבֿדלה־ברכות גלײַך נאָכן שבת, אָבער צו געבן דעם ווײַן צי אַן אַנדער געטראַנק אַ קליין ייִנגל פֿאַר בר־מיצווה. על־פּי הלכה, מוז מען נישט מאַכן הבֿדלה דווקא מיט ווײַן צי אַן אַנדער אַלקאָהאָלישער משקה.

דער רמב״ן האָט געהאַלטן, אַז אינעם הײַנטיקן פֿאַל דאַרף מען בכלל נישט מאַכן קיין הבֿדלה. למעשׂה, פּסקנט מען אין ס׳רובֿ קהילות אַזוי: מוצאי־שבת זאָגט מען „המבֿדיל‟; גלײַך מאַכט מען די ברכה אויף די ליכט, אָבער נישט אויף די בשׂמים. מיט אַ טאָג שפּעטער, ווען דער תּענית איז אויס, זאָגט מען דעם עצם־נוסח פֿון הבֿדלה מיטן ווײַן, טרויבן־זאַפֿט צי אַן אַנדער געטראַנק. אויב מעגלעך, איז בעסער, אַז אַ קינד זאָל עס אויסטרינקען.

וועגן דעם סטאַטוס פֿונעם הײַנטיקן שבת זענען פֿאַראַן צוויי היפּוכדיקע מיינונגען. לויט דער אַלטער אַשכּנזישער טראַדיציע, איז נישט כּדאַי זיך צו פֿרייען דעם 9טן טאָג אינעם חודש אָבֿ, אויב אַפֿילו ס׳איז שבת. אַלע הלכות־תּענית ווערן אָפּגעלייגט ביז זונטיק, אָבער אַ טייל פֿרומע ייִדן טראָגן נישט אין אַזאַ פֿאַל קיין שבתדיקע בגדים און מײַדן אויס אינטימע באַציִונגען.

דער חסידישער צוגאַנג איז, בדרך־הכּלל, פּונקט אַ פֿאַרקערטער. ווען דער קאַלענדאַרישער 9טער טאָג פֿונעם חודש פֿאַלט אויס שבת, פֿאַרלירט ער אינגאַנצן וועלכן־ניט־איז טעם פֿון אַבֿלות. אַדרבה, די חז״ל באַטאָנען, אַז ווען משיח וועט קומען, וועט תּישעה־באָב ווערן דער גרעסטער יום־טובֿ. אַ ריי חסידישע צדיקים האַלטן, אַז אין אַזאַ פֿאַל האָט שבת שוין אַ יום־טובֿדיקן טעם פֿון משיחס צײַטן.

ס׳איז כּדאַי אָבער צוצוגעבן, אַז נישט אַלע חסידים זענען אינגאַנצן מסכּים מיט אַזאַ שיטה. אין אַ טייל קהילות, בפֿרט וואָס שטאַמען פֿון עסטרײַך־אונגערן, בלײַבט נאָך אַלץ אָפּגעהיט דער אַלטער אַשכּנזישער מינהג אַרײַנצומישן אין דער שבתדיקער שׂימחה אַ טראָפּן ביטערקייט.

אין אַ געוויסן זין, האָט דער גאַנצער חומש־דבֿרים אויך אַ מין היפּוכדיקן טעם. פֿון איין זײַט, אַנטהאַלט ער אַזעלכע יסודותדיקע ענינים, ווי די מיצווה צו זאָגן קריאת־שמע צוויי מאָל אַ טאָג אָדער צו לייגן תּפֿילין. משה רבינו דערקלערט אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים די אמונה אינעם אייבערשטנס אייניקייט און אין דער געטלעכער השגחה־פּרטית. הגם דער באַשעפֿער ווערט אַנטפּלעקט דורך אַלע זאַכן אין דער וועלט — אַפֿילו די, וואָס זעען בײַ אונדז אויס ווי ביטערע און שלעכטע — בלײַבט ער דער איינציקער אַבסאָלוטער טרײַב־כּוח הינטער די „קוליסן‟ פֿון די לעבנס־געשעענישן. די עיקרדיקע יסודות־האמונה שטעקן דווקא אינעם דאָזיקן טייל פֿון דער תּורה.

„דבֿרים‟ דינט אויך ווי אַ מין הקדמה צו דער תּורה־שבעל־פּה. אַ סך מיצוות, וואָס זענען שוין פֿריִער געגעבן געוואָרן, דערקלערט משה רבינו מיט זײַנע אייגענע ווערטער, צוגעבנדיק וויכטיקע פּרטים און אייגענע באַמערקונגען. הגם אַלע ווערטער אין דער תּורה־הקדושה קומען פֿונעם רבונו־של־עולם אַליין, טראָגט „דבֿרים‟ אַ געוויסן טעם פֿון משהס פּערזענלעכן צוגאַנג צו דער מסורה.

פֿון דער צווייטער זײַט, איז דער לעצטער תּורה־טייל פֿאַרבונדן מיט אַ טרויעריק געשעעניש — משה רבינוס אַוועקגיין אויף יענער וועלט. פֿאַר זײַן טויט, האָט ער געטאַדלט די ייִדן פֿאַר זייערע עבֿירות, און פֿאָרויסגעזאָגט די קומענדיקע צרות. אין אַ גרויסער מאָס, באַשטייט דער חומש־דבֿרים פֿון משהס תּוכחה־וואָרענונגען און אַפֿילו קללות. די רמזים וועגן דעם חורבן־בית־המיקדש און דער גזירת־הגלות געפֿינען זיך אויך דווקא אין אָט־דעם חומש־טייל.

רש״י איז מסביר, אַז בײַם סאַמע אָנהייב פֿון דער הײַנטיקער פּרשה הייבט שוין משה רבינו אָן איבערצוציילן די ערטער, וווּ ייִדן האָבן געבראַכט דעם רבונו־של־עולם אין כּעס. כּדי נישט צו באַעוולען זײַן פֿאָלק, טאַדלט ער זיי אָבער בדרך־רמז.

איז זאָלן מיר זיך פֿרייען, אַז אונדזער נבֿיא, זײַענדיק אַ גרויסער צדיק און רבי, טיילט זיך מיט זײַן פּערזענלעכער געטלעכער מסורה? אָדער פֿאַרקערט, צי זאָל מען זיך פֿילן טרויעריק, אַז פֿאַר זײַן פּטירה האָט ער געמוזט טאַדלען און שעלטן זײַן פֿאָלק — וויסנדיק פֿון פֿריִער, אַז צוליב זייערע זינד וועלן ייִדן פֿאַרלירן זייער בית־המיקדש און צעטריבן ווערן איבער דער גאַנצער וועלט?

אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, שפּילט גלות גופֿא אַ צוויייִקע ראָלע. נישט געקוקט אויף די קומענדיקע עבֿירות און צרות, וואָס משה רבינו וואָרנט וועגן זיי אין אונדזער פּרשה, האָט די תּורה, נאָך זײַן פּטירה, זיך אַנטוויקלט ווי אַ לעבעדיקער דרך פֿאַר די קומענדיקע דורות.

מיט אַ סך דורות שפּעטער איז פֿאַקטיש די גאַנצע ייִדישע טראַדיציע, ווי מיר ווייסן און פֿאַרשטייען זי הײַנט, געשאַפֿן געוואָרן אין גלות. די גמרא שטאַמט דאָך פֿון בבֿל; ס׳רובֿ גרעסטע תּורה־מפֿרשים, רבנים, מקובלים, מחקרים האָבן געוווינט אין פֿראַנקרײַך, שפּאַניע, ליטע, פּוילן, צפֿון־אַפֿריקע, אַמעריקע.

זיכער בלײַבט תּישעה־באָבֿ דער ביטערסטער טאָג אינעם ייִדישן לוח. דווקא צוליב דער גזירת־הגלות האָט זיך אָבער ייִדישקייט פֿאַרוואַנדלט אין אַ גלאָבאַלער און פֿאַרשיידנאַרטיקער וועלט־רעליגיע מיט זייער אַ רײַכער פֿאָלק־קולטור. אַפֿילו די דערמאָנטע חילוקי־דעות אין הלכה דעמאָנסטרירן דעם דאָזיקן פֿאַקט. דעם הײַנטיקן שבת, ווען תּישעה־באָבֿ ווערט ווי אַ קאַלענדאַר־טאָג נדחה אָדער אַפֿילו פֿאַרוואַנדלט אין אַ שׂימחה, קאָנען מיר באַטראַכטן דעם דאָזיקן גרויסן פּאַראַדאָקס פֿון דער ייִדישער געשיכטע.