מענטשן און געשעענישן

דער פֿאָלקלאָר פֿון זומערדיקע פֿעלדבלומען

The Folklore of Summer Wildflowers

פֿון איציק גאָטעסמאַן

[די צווייטע אין אַ סעריע לכּבֿוד מרדכי שעכטערס ביכל, „די געוויקסן־וועלט אין ייִדיש‟]

אַ חבֿרטע מײַנע האָט זיך שטאָלצירט, וואָס אין איר גאָרטן האָט זי אויסגערעכנט, אַז יעדע וואָך זאָל במשך פֿונעם זומער בליִען אַ נײַע בלום. האָב איך איר געענטפֿערט, אַז אין וואַלד, אין די פֿעלדער, בײַ די וואַסערן און בײַ די זײַטן פֿון די וועגן האָט די נאַטור אויך אויסגערעכנט, אַז יעדע וואָך זאָל זיך באַווײַזן נײַע בלומען. די פֿעלדבלומען וואָס מע זעט אין מײַ און יוני זענען אין יולי און אויגוסט שוין פֿאַרוויאַנעט. יעדע וואָך באַװײַזט זיך אַ נײַע בלום אין פֿעלד און יעדע בלום ברענגט מיט זיך אַ טראַדיציע, אַ גלייבעניש, אַ געשיכטע.

די בלום אַכילעע (common yarrow) הייסט אַזוי ווײַל מע דערציילט אַז דער גריכישער העלד אַכילעע האָט די בלום געניצט צו היילן די וווּנדן פֿון זײַנע סאָלדאַטן. מע ניצט זי נאָך אַלץ אין שאָטלאַנד און אַנדערע לענדער ווי אַ היילמיטל. אַמאָל האָט מען די בלום גערופֿן „בלוט פֿון דער נאָז‟, ווײַל ווען מע האָט אַרײַנגעשטופּט די בלעטער אין דער נאָז האָט גערונען בלוט. אַנדערע האָבן געניצט די בלעטער פֿאַר צאָנווייטיק. אין שוועדן הייסט זי „פֿעלדהאָפּס‟ ווײַל מע האָט די בלעטער געניצט צו מאַכן ביר. אַנדערע האַלטן אַז אויב מע מאַכט אַ טיי פֿון די בלעטער וועט עס העלפֿן מעלאַנכאָליע.

די אַכילעע איז ניט די איינציקע בלום פֿאַרבונדן מיט גריכישער מיטאָלאָגיע. די ווײַסע אַסטרע בלומען האָבן אויך אַ שײַכות מיט די אַלטע גריכישע און רוימישע לעגענדעס. „אַסטער‟ מיינט שטערן (דער ייִדישער נאָמען „אסתּר‟ שטאַמט אויך פֿון דעם), האָבן די בלומען שוין אין די אוראַלטע גריכישע צײַטן אויך געהאַט אַ ספּעציעלן באַטײַט. דעם „שטערנבלום‟ האָט מען פֿאַרברענט אויף די אַלטערן. אין איין לעגענדע האָט דער רוימישער גאָט יופּיטער געהייסן מע זאָל חרובֿ מאַכן די גאַנצע וועלט מיט אַ מבול. אַלע זענען אַנטלאָפֿן צום באַרג פּאַרנאַסוס אַחוץ דער געטין אַסטראַ. זי האָט געבעטן מע זאָל איר מאַכן פֿאַר אַ שטערן. צוויי מענטשן האָבן איבערגעלעבט דעם מבול, אָבער די וועלט איז געווען אין אַזאַ שלעכטן מצבֿ אַז אַסטראַ האָט געוויינט מיט שטערנשטויב און ווען דאָס שטויב איז געפֿאַלן צו דער ערד, איז עס פֿאַרװאַנדלט געוואָרן אין אַסטראַ־בלומען.

אין די זומפּן און וואַסערן וואַקסן איבער דער וועלט זאַמעט־קעפּלעך (cattails). על־פּי דער באָטאַניק האָט יעדעס „קעפּל‟ אַן ערך צוואַנציק טויזנט בלומען! במשך יאָרהונדערטער האָט מען אַנטדעקט אַ גרויסע צאָל באַניצן פֿאַר דעם געוויקס: אין שפּעטן פֿרילינג קען מען עסן דעם שטאַם אַפֿילו רויערהײט. איידער די קעפּלעך ווערן ברוין און זענען נאָך גרין קען מען זיי קאָכן און עסן ווי פּאַפּשוי. ווינטער קען מען פֿון אַ טייל פֿון די בלעטער מאַכן מעל.

אַלע קענען דאָס ליד „מאַרגאַריטקעלעך‟. אין אַ סך קולטורן קען די בלום זאָגן נבֿיאות אויף אַ געליבטן אָדער אַ חתן. די בלום קען פֿאָרויסזען ווען מע וועט חתונה האָבן (וויפֿל יאָרן) אָדער מיט וועמען. אין אַמעריקע רײַסט מען די קרוינבלעטלעך אָבער אין ענגלאַנד מאַכט מען צו די אויגן און מע גיט אַ ריס אַ בינטל בלומען; די צאָל מאַרגאַריטקעס װאָס איז פֿאַררבליבן אין דער האַנט שטימט מיט דער צאָל יאָרן אָדער חדשים ביז דאָס מיידל וועט האָבן אַ חתן.

דער בודיק (thistle) איז אַ בלום מיט שטעכיקע בערעלעך. אין ייִדישן פֿאָלקלאָר האָבן די קינדער אין שטעטל געוואָרפֿן די בערעלעך אין די בערד פֿון עלטערע ייִדן, זיי זאָלן לײַדן תּשעה־באבֿ. אַזוי ווי די בלום האָט שטעכלקעס האָט זי בײַ טייל קולטורן אַ שם ווי אַ קללה, אָבער בײַ אַנדערע, איז זי געוואָרן אַ סימבאָל פֿון חסד. זי קען אַוועקטרײַבן בייזע רוחות און זײַן אַ גוטער סימן פֿאַר מזל.

נאָך אַ בלום וואָס מע זעט אומעטום איז קלעווער אָדער קאַנעשינע (clover). עס איז באַקאַנט, אַז אויב מע געפֿינט קלעווער מיט פֿיר בלעטלעך אַנשטאָט דרײַ, ווי געוויינטלעך, וועט דאָס ברענגען מזל. שטעלט זיך אַרויס, אַז דער רויטער קלעווער, וואָס וואַקסט אין אַלע פֿעלדער אין אַמעריקע, שטאַמט גאָר פֿון ענגלאַנד. שוין הונדערטער יאָרן וואָס מע באַטראַכט די בלום ווי אַ היילמיטל קעגן כּלערליי קרענק: ראַק, הוסט, האַרצקרענק. מע האַלט, אַז די בלום רייניקט דאָס בלוט און אַ קלעווער־סיראָפּ קען העלפֿן קעגן היץ. בײַ די קריסטן האָט דער נומער דרײַ אַ שײַכות מיט זייערע געטער, האָט מען תּמיד געהאַלטן, אַז דער קלעווער איז אַ געטלעכע בלום. אָבער די פֿאַרבינדונג צווישן די דרײַ בלעטער פֿונעם קלעווער און די געטער גייט נאָך ווײַטער צוריק אין דער געשיכטע צו די גריכן און די קעלטן.

ווען מע האָט אַזאַ נאָמען ווי „שפּיצן־שלייערל‟ (Queen Anne’s Lace) ווייסט מען שוין, אַז ס’איז דאָ פֿאָלקלאָר וועגן דער בלום. סײַ אין דעם ענגלישן נאָמען, סײַ אין דעם ייִדישן איז געבליבן דער געדאַנק, אַז די ווײַסע בלום שטעלט מיט זיך פֿאָר עפּעס עלעגאַנטס גענייט. אַן אַנדער נאָמען פֿאַר דער בלום איז „ווילדער מייער‟. אַ סך לעגענדעס האָט מען דערציילט וועגן דעם שורש פֿונעם ענגלישן נאָמען וועגן דער מלכּה אַן. לויט איין טראַדיציע פֿלעגט די מלכּה אַרומפֿאָרן אין חודש מײַ ווען די בלומען האָבן אָנגעהויבן צו בליִען און דאָס פֿאָלק האָט געגלייבט, אַז לכּבֿוד איר זענען די בלומען געוואַקסן.

אַ געלע בלום צו וועלכער מײַן שווער און טויזנטער אַנדערע זענען אַלערגיש איז דאָס גינגאָלדעלע (Golden Rod). גינגאָלד באַטײַט עכט גאָלד. ווען מע האָט אָנגעהויבן פּראָדוצירן אויטאָמאָבילן איז הענרי פֿאָרד אײַנגעפֿאַלן צו מאַכן די רעדער פֿונעם אויטאָ פֿון גינגאָלדעלעך, ווײַל צען פּראָצענט פֿון דער בלום איז נאַטירלעך געמאַכט פֿון גומע. גאָרנישט איז געוואָרן פֿונעם פּלאַן. צווישן די פֿאָלק־גלייבענישן פֿון גינגאָלדעלעך — אויב מע טראָגט די בלום אַרײַנגעשטעקט אין די קליידער, וועט מען דעם צווייטן טאָג זיך באַקענען מיטן געליבטן.

ווי איר זעט איז פֿאַר יעדער בלום פֿאַראַן פֿאָלקלאָר און טראַדיציעס. עס לייגט זיך אויפֿן שׂכל — בלומען וואַקסן אַרום אונדז וווּ מיר זאָלן נישט זײַן.