אַ געשיכטע פֿון דער פֿילזײַטיקער חסידישער מוזיק

Exploring the Versatile History of Hasidic Music

Yehuda Blum

פֿון מיכאל לײַנוואַנד

Published August 24, 2018.

אַ ניגון געזונגען פֿונעם מחברס קינדער־אַנסאַמבל ”כּינור דוד”

ייִדן האָבן פֿון קדמונים אָן פֿאַרמאָגט אַ רײַכע אייגנאַרטיקע מוזיקאַלישע קולטור.

די דאָזיקע קולטור האָט געגעבן דער וועלט די דיִאַטאָניק, וואָס האָט פֿון איר זײַט משפּיע געווען אויף דער מיזרח־קריסטלעכער מוזיק און געבראַכט צום לעבן דעם גרעגאָריִאַנער כאָראַל. דער כאָראַל האָט שפּעטער זיך אַנטוויקלט און דערגרייכט זײַן העכסטע מדרגה אין דער שאַפֿונג פֿונעם גרויסן י. ס. באַך.

די מוזיקאַלישע קולטור בײַ ייִדן האָט זיך צעבליט אין איר פֿולן פּראַכט בעתן ערשטן בית המקדש. אינעם בית המקדש האָט עקסיסטירט אַ פֿאַראייניקונג פֿון פּראָפֿעסיאָנעלע מוזיקער. דער כאָר האָט באַטראָפֿן די צאָל פֿון 4000 זינגער־לויים, און דער אָרקעסטער איז באַשטאַנען פֿון סטרונע־, בלאָז־ און שלאָג־אינסטרימענטן און איז געווען אַ מין פּראָטאָטיפּ פֿונעם הײַנטצײַטיקן סימפֿאָנישן אָרקעסטער.

נאָר אַזוי איז עס שוין געשען, אַז נאָכן חורבן פֿונעם צווייטן בית־המקדש האָט די אייגנאַרטיקע מוזיקאַלישע קולטור פֿון ייִדן גענומען פֿאָלגן די ווערטער פֿון הושע הנבֿיא: ‘אל־תשׂמח ישׂראל אל־גיל כּעמים’ (פֿריי זיך ניט, ישׂראל, מיט דער פֿרייד, ווי אַנדערע פֿעלקער).

און ס’האָט געדאַרפֿט נעמען אַ צײַטאָפּשניט פֿון כּמעט 16 יאָרהונדערטער ביז אין צפֿת האָט יצחק לוריא מיט זײַנע נאָכפֿאָלגער, די מקובלים, זיך קעגנגעשטעלט דעם דורותדיקן באַוויינען דעם חורבן בית־המקדש און אויסגעדריקט פֿרייד בײַם דינען דעם אייבערשטן.

די מקובלים האָבן אָפּגעוואָרפֿן די טרויעריקע שטימונג ווי מעשׂה שׂטן. שׂמחה, האָבן זיי געטענהט, צעשטערט בייזע כּוונות, דינט דער אייניקונג מיט דער מלכותא דרקיעא, דעם הימלשן קעניגרײַך, און איז איינע פֿון די גרעסטע מצוות. די מקובלים פֿון צפֿת האָבן דערהויבן דאָס געזאַנג צו דער מדרגה פֿון אַ מוז און געהאַלטן עס פֿאַר אַ מקור פֿון התלהבֿות און אהבֿת שמים.

די נגינה איז געשטאַנען בײַם וויג פֿון דער קבלה, וואָס איר גײַסטיקער יורש איז געווען דאָס חסידות.

אין 17טן יאָרהונדערט האָט דער „נאַציאָנאַלער אויפֿשטאַנד‟ אין אוקראַיִנע אונטער דער אָנפֿירונג פֿון באָגדאַן כמעלניצקי דורכגעפֿירט די אַכזריותדיקע פּאָגראָמען, װאָס האָבן שווער געווירקט אויף דעם מצבֿ פֿון די ייִדישע פֿאָלקסמאַסן. און ס’איז זיי געבליבן בלויז אויסצוקוקן אויף ביאת המשיח. און דער משיח „איז געקומען‟ – אָבער אין דעם געשטאַלט פֿון שבתי צבֿי. דער משיח האָט זיך ווידער אַ מאָל אַרויסגעוויזן צו זײַן אַ פֿאַלשער. דער מאָראַלישער צושטאַנד פֿונעם פֿאָלק האָט גענומען דעגראַדירן. ייִדן האָבן אָנגעהויבן זיך טיילן אויף צוויי שיכטן – די בעלי־תּורה, דאָס אייבערשטע פֿון שטייסל, און די עם־הארצים, אויפֿן דנאָ פֿון דער געזעלשאַפֿט.

אין 18טן יאָרהונדערט באַווײַזט זיך אויף דער מזרח־אייראָפּעיִשער בינע דער בעל־שם־טובֿ. פֿאַרשטייענדיק, אַז דער דאָזיקער מצבֿ שטויסט אָפּ דעם פּשוטן עמך פֿונעם יהדות, האָט רבי בעש”ט געלערנט, אַז דער מהות פֿון גלויבן ליגט אין די עמאָציעס, געפֿילן און ניט אין דעם אינטעלעקט. וואָס טיפֿער זײַנען די עמאָציעס, אַלץ נעענטער איז מען צו ג־ט. עס שטייט געשריבן „ושׂמחת בחגך והיית אך שׂמח‟, די פֿרייד איז געגעבן דעם מענטשן כּדי צו דינען הקב”ה.

אין אונטערשייד פֿון די מקובלים האָבן די חסידים אַנערקענט ניט בלויז די גײַסטיקע פֿרייד, נאָר אויך די פֿיזישע. דער מענטש מוז זיך משׂמח זײַן מיט מאכלים, געטראַנקען און נגינה, כּדי דער מאַנגל פֿון שׂמחת הגשמיות זאָל ניט שאַפֿן קיין טרויעריקע שטימונג, ווײַל זי ווענדט אָפּ די צדיקים, וואָס זײַנען די נשמת האומה פֿון שׂמחת אהבֿת שמים. דער הויפּט מיטל פֿונעם פֿאַרקער מיטן אייבערשטן איז מוזיק, און דער עיקר – דאָס געזאַנג. דער ניגון דערגרייכט די עולמות העליונים אַ סך גיכער, איידער די קאַלטע תּפילות ווײַל, ווי עס שטייט געשריבן אין תּהילים, „עבדו את־יהוה בשׂמחה באו לפניו ברננה‟ (דינט דעם אייבערשטן מיט פֿרייד, שטעלט זיך פֿאַר אים מיט געזאַנג).

דער ניגון קען איבערגעבן די געפֿילן, וועלכע ס’איז אוממעגלעך איבערצוגעבן מיט ווערטער, אַפֿילו הייליקע. ער העלפֿט דעם צדיק צו אַנטפּלעקן די סודות פֿון דער מענטשלעכער נשמה - סײַ גערעכטיקע, סײַ זינדיקע, און דערגרייכן די אייניקונג מיט הקב”ה. דער פּראָסטער עמך קען אויך טועם זײַן פֿונעם ניגון – נעמענדיק אַן אַקטיוון אָנטייל אינעם זינגען ווי אַ מיטל פֿון גײַסטיקער דערהויבונג, אָדער פּשוט הערנדיק דעם צדיק זינגען. ווען דער מענטש הערט אַ ניגון צי אַ חסידישע מעשׂה, קומט ער אין באַריר מיט די הימלשע כּוחות. דער דאָזיקער באַריר דערלויבט דעם צדיק ריין צו מאַכן די מענטשלעכע נשמה און דערהייבן זי אויף אַ העכערער מדרגה פֿון דעם קיום. דאָס התפּעלות פֿונעם ניגון איז אַ שליסל צום הימל. די מוזיק איז אַ לייטער צום כּסא הכּבֿוד.

„דורך די אומאויסשעפּלעכע טיפֿן פֿונעם חלל בלאָנדזשען אָנצאָליקע שטערן, שטראַלנדיקע מחשבֿות פֿון די כּלים, געבענטשטע פֿון ג־ט, אויף וועלכע עס שפּילט הקב”ה,- האָט געטענהט דער בעל־שם־טוב. זיי זײַנען גליקלעך, ווײַל דעם אייבערשטנס רצון איז אַ גליקלעכע וועלט‟.

בײַ די חסידים איז די מוזיק ניט בלויז גײַסטלעך, זי איז דער עצם גלויבן, ביטחן.

נחמן בראַצלעווער האָט אַזוי לײַדנשאַפֿטלעך ליב געהאַט די נגינה, אַז ער האָט געפֿילט איר אָנוועזנהייט אין יעדער דערשײַנונג פֿון דער נאַטור. בלומען, גראָז, ביימער, די זון מיט דער לבֿנה, און אַפֿילו דעם מענטשנס קערפּער זײַנען געווען פֿאַר אים אָנגעפֿילט מיט מוזיק. „יעדע וויסנשאַפֿט, יעדער גלויבן, יעדע פֿילאָסאָפֿיע האָט זײַן אייגענעם מוסטער פֿונעם ניגון‟, האָט געהאַלטן ר‘ נחמן, „וואָס העכער איז דער גלויבן צי די פֿילאָסאָפֿיע, אַלץ התפּעלותדיקער איז דער ניגון. אַלע ניגונים שטאַמען פֿונעם הייליקן קוואַל, דעם היכל פֿון זמירה. דאָס זינדיקן ווייסט ניט פֿון קיין נגינה, ווײַל עס איז דער קוואַל פֿון אַלוועלטלעכער מרה־שחורה‟.

נחמן בראַצלעווער פֿלעגט באַרעכטיקן דאָס זינגען ניט־ייִדישע מעלאָדיעס, באַזונדער אין די שווערע, אומרויִקע צײַטן פֿון פּאָגראָמען און אַנדערע פּורעניות, כּדי צוצוציִען ג־טס אויפֿמערק צו די ליידן, וואָס די גויים פֿאַרשאַפֿן די ייִדן. „אין די ניט־ייִדישע מעלאָדיעס געפֿינען זיך אויך די הייליקע פֿונקען, די ניצוצות, נאָר זיי ראַנגלען זיך אין זיי מיטן ניט־גוטן, וואָס האָט די דאָזיקע ניגונים געפֿאַנגען און זיי מגלה געווען. זיי וואַרטן אויף דער גאולה, ווען די הייליקע ניצוצות, וואָס ליגן אין זיי וועלן אויסגעלייזט ווערן‟.

און אַפֿילו שאַפֿנדיק אייגענע ייִדישע ניגונים, פֿלעגן די חסידים ניט זעלטן ניצן די טראַדיציאָנעלע ניט־ייִדישע ריטמען און זשאַנערס – וואַלסן, מאַרשן, קאַזאַטשקעס אאַז‟וו., גאַנץ אָפֿט פֿאַראייניקנדיק זיי מיט חזנות. דאָס הייסט ‘מקדיש זײַן אַ ניגון’. באַזונדערס אָפֿט טרעפֿן זיך די ניט־ייִדישע ניגונים בײַ די חב”דניקעס. ניט זעלטן זינגט מען זיי אויף רוסיש, אוקראַיִניש אָדער אונגעריש.

די חסידישע ניגונים פֿלעגט מען געוויינטלעך שאַפֿן אויף די הייליקע טעקסטן. נײַע טעקסטן זײַנען געווען אַ זעלטענע זאַך. עס טרעפֿן זיך לידער, באַזונדער בײַ די גאַליציאַנער חסידים װאָס באַשטײען פֿון אַ געמיש פֿון העברעיִש און ייִדיש. אָבער די ווערטער זײַנען געווען ניט אַזוי וויכטיק. מען פֿלעגט כּמעט ניט לייגן קיין אַכט אויף דער אייניקייט פֿון די ווערטער מיט דער מעלאָדיע.

דער גרינדער פֿון חב”ד, זלמן־שניאור פֿון לאַדי, האָט געהאַלטן, אַז דער ניגון איז דאָס השתפּכות הנפֿש. ווערטער שטערן צו אַנטפּלעקן די געפֿילן, ווײַל די לידער פֿון דער נשמה, אַרויפֿשטײַגנדיק צו די עולמות העליונים כּדי טועם צו זײַן פֿון דעם קוואַל פֿונעם מלך המלכים, באַשטייען פֿון אייניקע קלאַנגען, אויסגעטאָן פֿון דער ווערטערלעכער הלבשה. אַ ניגון מיט ווערטער, האָט געהאַלטן זלמן־שניאור, איז באַגרענעצט אין צײַט, ווײַל ווען עס פֿאַרענדיקן זיך די ווערטער, ענדיקט זיך דאָס ליד, בשעת אַ ניגון אָן ווערטער קען זיך איבערחזרן אָן אַ סוף.

נאָך פֿאַר דער אַנטשטייונג פֿון חסידות פֿלעגן חזנים נוצן ניגונים ווי אַ באַשטאַנדטייל פֿון דאַווענען. דאָס האָט געהייסן ‘אַ שטעל’ און האָט געדינט ווי אַ הקדמה צו די ליטורגישע קאָמפּאָזיציעס. אָבער דעם ‘שטעל’ קען מען ניט פֿאַרגלײַכן מיט די חסידישע ניגונים. אויך בײַ אַנדערע פֿעלקער געפֿינט מען ניט קיין ענלעכס. עס טרעפֿן זיך אַפֿילו בײַ אַ סך פֿעלקער קינדערלידער מיט צוזינגען אָן ווערטער. ניגונים אָן ווערטער קאָן מען אויך געפֿינען אין דער אַראַבישער און אינדישער מוזיק, נאָר זיי זײַנען גאַנץ ווייניק, און אין דער חסידישער מוזיק שטעלן מיט זיך די ניגונים פֿאָר אַ מין קולט. דער ניגון בײַ די חסידים איז אַ באַשטאַנדטייל ניט בלויז פֿונעם מענטשלעכן לעבן, נאָר אויך פֿונעם חסידס קיום גופֿא און באַגלייט אים אין משך פֿון זיין גאַנצן לעבנסוועג.

אין איינער אַ חסידישער מעשׂה דערציילט זיך וועגן דעם סאַסאָווער רבין, וואָס איז געווען באַוווּסט ווי אַ גרויסער נדבֿן אין הכנסת־כּלה. און דערבײַ האָט ער אויך מקיים געווען די מצווה פֿון משׂמח זײַן חתן־כּלה און טאַנצן אויף זייער חתונה. אַ מאָל איז דעם סאַסאָווער רבין געפֿעלן געוואָרן אַ חתונה ניגון און ער האָט אויסגעדריקט זײַן ווילן אַז מע זאָל דעם דאָזיקן ניגון אויספֿירן אויף זײַן לוויה. און ס’איז אַזוי געשען, אַז בשעת דער לוויה פֿונעם סאַסאָווער רבין, האָט די בויד מיט די כּליזמר, וואָס זײַנען געפֿאָרן אויף אַ חתונה, זיך צעבראָכן אַקוראַט בײַם טויער פֿונעם בית־עולם. די חסידים האָבן זיך דערמאָנט אין דעם רבינס ווילן, און כאָטש עס איז ניט אָנגענומען אויף אַ ייִדישער לוויה, האָבן זיי דערלויבט די כּליזמר אויסצושפּילן דעם ניגון בײַם סאַסאָווערס קבֿר. אַזוי האָט די מוזיק באַגלייט אים אויך אין דער אמתער וועלט.

די חסידישע ניגונים קאָן מען אונטערטיילן אין דרײַ זשאַנערס: ריקוד, טיש־ניגון און דבֿקות. שפּעטער זײַנען צו זיי צוגעקומען נאָך אַנדערע. דער ריקוד שפּילט אַ ביז גאָר וויכטיקע ראָלע אין דעם חסידס לעבן. נחמן בראַצלעווער פֿלעגט זאָגן, אַז פּונקט אַזױ ווי דער ניגון פֿאַרמאָגט אין זיך אַלעריי באַוועגונגען, האָט אויך אַ יעטווידער אבֿר פֿונעם מענטשנס קערפּער אַלערליי באַוועגונגען, וואָס פּאַסן זיך צו די קלאַנגען פֿונעם ניגון. און יעדער מענטש, וואָס וויל פֿאַרשטיין דעם ניגון מוז קענען אויסטאַנצן יעדן קלאַנג מיט אַן אַנדערן אבֿר.

דער ריקוד דערוועקט לעבנס־אַקטיוויטעט, פֿרייד און התפּעלות, וואָס זײַנען נייטיק פֿאַרן דינען דעם אייבערשטן. ער קען משפּיע זײַן אױפֿן פּראָצעס פֿון עולם הקודש און אויף דאָס נײַ צעבלאָזן די הייליקע פֿונקען, די ניצוצות, וואָס זײַנען געפֿאַנגען געװאָרן פֿון די פֿינצטערע כּוחות.

דער ריקוד איז אַ מצווה. ער פֿאַרמאָגט אין זיך דעם מאַגישן כּוח צו היילן די חולים און אפֿילו מחיה־מתים זײַן אַ מענטשן. מען דערציילט, אַז דער אויבן דערמאָנטער סאַסאָווער רבי משה־לייב האָט ניט באַוויזן בײַ זײַן לעבן צו טאַנצן אויף זײַן אייניקלס חתונה, איז דעם סאַסאָווערס נשמה אַרײַן אין אַ בער, און דער רבי איז אָנגעקומען אויף זײַן אייניקלס חתונה אינעם געשטאַלט פֿון אַ טאַנצנדיקן בער. צו מאָל פֿלעגט דער ריקוד דויערן כּמעט אַ האַלבע שעה, ביז די טענצער פֿלעגן מיד ווערן אָדער ביז מען פֿלעגט אַריבער אויף אַן אַנדער ריקוד.

דער טיש־ניגון פֿאַרמאָגט אַ פּאַמעלעכע, מעדיטירנדיקע מעלאָדיע, וואָס מען איז נוהג צו זינגען בײַם רבינס טיש. געוויינטלעך זינגען אים די חסידים אָדער דעם רבינס זין. דער טיש־ניגון באַשטייט פֿון פֿאַרשײדענע טיילן לויט דער שטימונג, מיט אַ רעפֿרען צום סוף. צווישן די טיילן שטעלט מען צו מאָל אַרײַן אַ וואָלעך, אַ רומעניש־ייִדישן פּאַסטעך־ניגון.

דאָס דבֿקות איז אַ פּאַמעלעכער, אינטראָספּעקטיווער, גײַסטיק האַרציקער ניגון, וואָס דויערט אַ לענגערע צײַט און ווערט אויסגעפֿירט מיט גרויס התפּעלות. דאָס דבֿקות זינגט מען בדרך־כּלל אין שיל פֿאַרן לערנען תּורה.

אין גאַנג פֿון דער אַנטוויקלונג פֿונעם חסידות איז אין גאַליציע אויפֿגעקומען אַ נײַער מין ניגון - אַ מאַרש. דער מאַרש האָט תּחילת געהאַט אַ שײַכות צום בעל שם טובֿ’ס חסידים. אַ סך פֿון זײ האָבן זיך פֿאַרנומען מיטן צושטעלן סחורה פֿאַר דער אַרמיי און פֿלעגן איבערנעמען די מיליטערישע מעלאָדיעס, זייערע מאַרש־ריטמען און טעמפּן. די מיליטערישע מוזיק איז געווען אין גאַנצן פֿרעמד דעם יהדות ובפֿרט אין יענער צײַט, נאָר אין דער אויספֿירונג פֿון די חסידים פֿלעגן די מאַרשן פֿאַרלירן זײער מיליטערישע שטימונג און זיך פֿאַרוואַנדלען אין דערהויבענע ניגונים.

ביסלעכווײַז האָט זיך דער חסידישער רעפּערטואַר באַרײַכערט מיט נאָך אַ מין ניגון – אַ וואַלס. די וואַלסן, פּונקט אַזױ ווי די מאַרשן, זײַנען אָדער צוגעפּאַסט געװען צו די הייליקע טעקסטן - תהילים וכּדומה, אָדער אויסגענוצט געװאָרן ווי ניגונים.

אַ צאָל חסידישע לידער האָט מען איבערגענומען פֿון פֿרעמדע קוואַלן, ווײַל זיי זײַנען געשאַפֿן געוואָרן אויסער די ראַמען פֿון זייער עטנישן היימלאַנד, אָבער די חסידים האָבן אַרײַנגעלייגט אין זיי די נאַציאָנאַלע נשמה און געשאַפֿן פֿאַר זיי אַ גײַסטיק היימלאַנד.

ווייניקער געלונגען איז געווען דאָס אויסניצן די פּאָפּולערע קלאַסישע מעלאָדיעס פֿון די קאָמפּאָזיטאָרן פֿראַנץ שובערט, פֿרעדעריק שאָפּען און דזשוזעפּע װערדי, װי עס האָבן געטאָן די קאָצקער און גורער חסידים. די דאָזיקע לידער האָבן ניט געקאָנט איבערגעבן די חסידישע שטימונגען און די נאַציאָנאַלע נשמה און שפּעטער זײַנען זײ פֿאַרגעסן געוואָרן.

ניט ווייניק וווּנדערלעכע ניגונים האָבן געשאַפֿן די רביים גופֿא. די פֿון זיי, וואָס האָבן ניט געהאַט קיין מוזיקאַלישע פֿעיִקייטן פֿלעגן שיקן זייערע חסידים אין ווײַטע שליחותן נאָך נײַע ניגונים (צו מאָל פֿלעגן די שליחותן דויערן חדשים לאַנג) אָדער פֿאָדערן בײַ זיי אַלײן צו שאַפֿן אַלץ נײַערע ניגונים. אייניקע רבײם האָבן ניט געהאַלטן פֿון די „נעכטיקע‟ ניגונים. אַזוי פֿלעגט דער קוזשמירער רבי (פֿון רומעניע) טענהן, אַז דער שבת אָן אַ נײַעם ניגון איז ניט קיין אמתער שבת. דער רבי, וואָס האָט אַלײן פֿאַרמאָגט אַ שיינע שטים איז געווען געגליכן צו אַ בעל־תּורה. דער גורער צדיק האָט געטענהט מיט פֿאַרדראָס: „ווען דער הקב”ה וואָלט מיך געבענטשט מיט אַן אָנגענעמער שיינער שטים, וואָלט איך געקאָנט טאָגטעגלעך זינגען פֿאַר אײַך נײַע פּיוטים, ווײַל מיט דער טאָגטעגלעכער באַנײַונג פֿון דער וועלט ווערן געבוירן נײַע לידער‟.

די מוזיק איז געװען פֿאַררעכנט פֿאַר אַ מתּנה פֿון הימל. אויב דער רבי איז ניט געווען מוזיקאַליש באַגאַבט, פֿלעגט מען באַשטעלן פּראָפֿעסיאָנעלע זינגער־קאָמפּאָזיטאָרן. זיי האָבן געדאַרפֿט זיך אויסלערנען װעגן דעם רבינס שטימונג, געפֿילן און כאַראַקטער און פֿאַרקערפּערן דאָס אַלעס אין די ניגונים. די דאָזיקע ניגונים פֿלעגט מען גאַנץ אָפֿט צושרײַבן דעם רבין אָדער, אָנגעבנדיק דעם נאָמען פֿון דעם מחבר פֿונעם ניגון, אָנווײַזן זײַן שײַכות צום רבין. למשל, יאָסעלע דעם רבינס (ר׳ דודל דעם טאַלנערס חזן). און דאָך זײַנען באַוווּסט די נעמען פֿון אַ ריי טאַלאַנטירטע חסידישע זינגער־קאָמפּאָזיטאָרן: יעקלי טעלכאַנער (קוידענעוו), מוניש לאַס (טשאָרטקעוו), אביש־מאיר בראַנסדאָרפֿער (סאַנז), ירוחם הקטן, ניסן בעלזער, (בערדיטשעוו), פּיניע ספּעקטאָר (ביאַן), זיידל ראָוונער, יהושע סקווערער (סאַדעגערע) און אַנדערע.

פּונקט אַזוי ווי אין מיטלאַלטער האָבן די שיל־ניגונים געהאַט זייערע אײגענע נעמען – ישתּבח, יקום פּורקן, אהבֿה רבּה אד״ג., האָבן אויך די חסידישע ניגונים באַקומען פֿאַרשיידענע נעמען. למשל, בײַ די חסידי חב”ד - ניגון יחידות, ניגון אהבֿת רעים, ניגון התּשובֿה, ניגון שׂמחה, ניגון געגועים.

די ניגונים פֿון חסידי חב”ד זײַנען ניט בלויז אַן אינטעגראַלער באַשטאַנדטייל פֿונעם חסידות, נאָר אויך די קאָמפּלעקס־פֿילאָסאָפֿיע גופֿא. די חבדניקעס אַנערקענען ניט קיין פּלוצעמדיקע ענדערונגען פֿון שטימונגען, נאָר זיי האַלטן אדרבא פֿון אַ פּאַמעלעכן דורכמאַכן דעם גאַנצן געפֿילן־ספּעקטער פֿון טרויער ביז פֿרייד. דער, וואָס קומט אַרײַן גלײַך פֿון דרויסן אין אַ פּרעכטיקן פּאַלאַץ, איז ניט מסוגל אָפּצושאַצן זײַן פּראַכט אין אַ פֿולער מאָס, ניט דורכגייענדיק איבער אַלע זײַנע דורכגענג. דערפֿאַר איז זייער וויכטיק, אַז דער צוגאַנג צו דער פֿרייד זאָל דערגרייכט ווערן טריט בײַ טריט דורך דער טיפֿער מעדיטאַציע. חב”ד האַלט פֿון פֿאַרשיידענע גראַדאַציעס פֿון געפֿילן.

השתפּכות הנפש – דער האַרץ־אויסגאָס און אַ פּרוּוו זיך צו דערהייבן איבערן אָפּגרונט פֿון זינד

התעוררות – די גײַסטיקע אויפֿוואַכונג

התפּעלות – די באַזעסנקייט פֿון די אייגענע מחשבֿות

דבֿקות – די אייניקונג מיטן אייבערשטן

התלהבֿות – דער פֿלאַמיקער עקסטאַז

התפּשתות הגשמיות – די העכסטע מדרגה פֿון דער נשמה, וואָס וואַרפֿט פֿון זיך אַראָפּ דאָס קערפּערלעכע הײַטל און ווערט פֿאַרוואַנדלט אין אַ גײַסט אָן אַ קערפּער

די דאָזיקע סיסטעם האָט אין אַ סך אַ קלענערער מאָס דערלאָזט דאָס ניצן פֿון ניט־ייִדישע מעלאָדיעס, ווײַל אַזאַ מין פּראָגראַם איז געווען ניט אייגנאַרטיק פֿאַר זיי. כאָטש עס טרעפֿן זיך אינעם רעפּערטואַר פֿון חב”ד אויך לידער אויף רוסיש, אוקראַיִניש און אונגעריש, זײַנען זיי קירצער און לוסטיקער.

נאָכן בעל־שם־טובֿס פּטירה אין 1760 האָבן די תּלמידים פֿון זײַן נאָכגײער, דעם מעדזשיריטשער מגיד דבֿ־בער, געגרינדעט פֿאַרשיידענע חסידישע באַוועגונגען. אַזוי זײַנען אויפֿגעקומען פֿאַרשיידענע טיפּן ניגונים. למשל:

די וויזשניצער ניגונים טיילן זיך אויס מיט אַ פּאָליפֿאָנישן אויסלייג: קאָנטראַפּונקט, אימיטאַציעס, ווי אויך מיט פּאַראַלעלע טערציעס, אָסטינאַטאָ.

די בראַצלעווער און די קאַרלינער ניגונים זײַנען קורץ, טאַנצעװדיק, פּראָסט אין אויסלייג, פֿאַרמאָגן אַ קלײנעם דיִאַפּאַזאָן.

בײַ די מאָדזשיטשער חסידים טרעפֿט מען גאַנץ אָפֿט מאַרשן, וואַלסן און אַזוי גערופֿענע אָפּערעס.

די סלאָנימער האָבן געשאַפֿן אַן אוניקאַלן סטיל פֿון זינגען מיט אַ בהדרגהדיקער העכערונג פֿון דער אינטאָנאַציע, באַלייט מיט כראָמאַטיזמען, גליסאַנדאָ און אומבאַשטימטע אינטערוואַלן. דער רבי ישׂראל טאַוב (1848־1920) האָט אין לובלינער געגנט אין פּוילן געגרינדעט די מאָדזשיטשער חסידישע דינאַסטיע. די מאָדזשיטשער קאָמפּאָזיטאָרן האָבן זיך באַזונדערס געזאָרגט פֿאַר דער פֿאָרעם פֿון זייערע ניגונים און פֿלעגן זיי צוגעבן אַ באַדײַטנדיקן אינדיווידועלן נוסח. די מערסטנס אַנטוויקלטע ניגונים האָבן באַקומען דעם נאָמען „אָפּערעס‟.

איינער פֿון ישׂראל טאַובס באַרימטסטע ניגונים, „אזכּרה הגדול‟, באַשטייט פֿון 32 קורצע טיילן. ער דויערט כּמעט אַ האַלבע שעה, אַנטפּלעקנדיק פֿאַרשיידענע שטימונגען און פֿאַרענדיקט זיך מיט אַ פֿײַערלעכן מאַרש. פֿיל מוזיקער האָבן זיך געווענדט צו דעם דאָזיקן ניגון און אים אַלײן באַאַרבעט. ישׂראל טאַוב האָט געשאַפֿן דעם ניגון אין בערלין, ווען ער איז געקומען אַהין צוליב אַ טראַגישער נויטווענדיקייט אין אַן ערנסטער כירורגישער אָפּעראַציע – דאָס אַמפּוטירן בײַ אים אַ פֿוס.

בערלין האָט בײַ ישׂראל טאַובן אַרויסגערופֿן אַן אַסאָציאַציע מיט ירושלים און האָט אים דערמאָנט אינעם פּיוט פֿון סליחות, „אזכּרה אלהים ואהמיה בראותי כּל עיר על תּילה בנויה ועיר האלהים משׁפּלת עד שׁאול תּחתיה‟ – ווען איך דערמאָן זיך, אָ ג־ט, און זע ווי יעדע שטאָט שטייט אויף איר אָרט און ג־טס שטאָט (ירושלים) איז רוּינירט און דערנידעריקט, פֿיל איך עגמת־נפֿש.

לויט דער מסורה האָט זיך דער רבי ישׂראל אָפּגעזאָגט פֿון אַנעסטעזיע כּדי צו פֿילן דעם טיפֿן ווייטיק און האָט געשאַפֿן דעם ניגון בעת דער אָפּעראַציע. ישׂראל טאַובס אַנדערער ניגון „מזמור לדוד‟, וואָס איז אויך באַוווּסט ווי „דער ניגון פֿון די היימלאָזע‟, האָט ער אָנגעשריבן אין יאָר 1914, ווען צוליב דעם קריגס געפֿאַר איז ער געווען געצוווּנגען צוזאַמען מיט זײַן גאַנצער משפּחה צו פֿאַרלאָזן מאָדזשיטש און אַריבערפֿאָרן קיין וואַרשע. דער ניגון איז פֿול מיט פּאַטאָס און דריקט אויס די געפֿילן פֿון אַ ייִדן, וואָס איז אָפּגעריסן פֿון זײַן היים און לײַדט פֿון דער קריגס־לאַסט, נאָר פֿאַרלירט ניט דעם בטחון. ווי עס שטייט געשריבן: „גם כּי אלך בּגיא צלמות, לא אירא רע כּי אתּה עמדי‟ (אַפֿילו אויב איך וועל גיין דורך דעם טאָל פֿון טויט, וועל איך ניט מורא האָבן פֿאַר שלעכטס, ווײַל דו ביסט מיט מיר). אין זײַן מאמר „דבֿרי ישׂראל‟ האָט דער רבי אײַנגעשלאָסן אַ ביז גאָר אינטערעסאַנטן אָפּטייל וועגן מוזיק פֿונעם שטאַנדפּונקט פֿון דער קבלה. ער פֿאַרבינדט די 7 טענער פֿון דער גאַמע מיט 7 ימי בריאת עולם און 7 כּוכבי־לכת. ער פֿאַרגלײַכט די 7 טענער פֿון דער קלאַנגען־סקאַלע (גאַמע) מיט דעם מענטשנס לעבן: פּונקט אַזוי, ווי די 7 טענער שטײַגן אַרויף ביז זיי דערגרייכן דעם אַכטן טאָן, וואָס איז בעצם דאָס איבערחזרן פֿונעם ערשטן, נאָר אויף אַ העכערן ניוואָ, דאַרף דער מענטש, דערגרייכנדיק די העכסטע מדרגה, געדענקען זײַן ערשטן צושטאַנד פון איינזאַמקייט.

דער צווײטער רבי, ישׂראל טאַובס זון, שאול (1886-1947) איז געווען דער פּראָדוקטיװסטער מאָזשיטשער קאָמפּאָזיטאָר. זײַנע ניגונים זײַנען געווען פֿאַרנאָטירט און אויך רעקאָרדירט אויף גראַמאָפֿאָן־פּלאַטעס.

זייער פּראָדוקטיװ איז אויך געווען דער גורער רבי תּלמוד. ער האָט געשאַפֿן בערך 1,000 ניגונים אונטער דער השפּעה פֿון דער מוזיק פֿון אייראָפּעיִשע פֿעלקער און אַליין האָט ער די ניגונים פֿאַרגעסן. אין יאָר 1960 האָט דער רבי תּלמוד אונטערגענומען אַ רײַזע איבער אייראָפּעיִשע קהילות כּדי צו געפֿינען די, וואָס געדענקען זײַנע פֿריִערדיקע ניגונים.

אָנהייבנדיק פֿונעם 18טן יאָרהונדערט איז דאָס חסידישע ליד געוואָרן די ברייטסטע פֿאָרעם פֿונעם חסידישן לעבן – די מוזיק פֿון שיל און היים, די מוזיק פֿון אומבאַצוימטער פֿרייד געמישט מיט טיפֿן טרויער. זייערע ברויזנדיקע ריטמען זײַנען דער יצר פֿון די לעבנסלוסטיקע ריקודים, און די פּאַמעלעכערע, רויִקערע ניגונים דערוועקן ערנסטע פֿילאָסאָפֿישע רעיונות.

דאָס חסידישע ליד האָט משפּיע געווען אויף חזנות, כּליזמר־מוזיק, אויפֿן ייִדישן פֿאָלקסליד און אין אַ געוויסער מאָס אויך אויף דער אַנטוויקלונג פֿון ישׂראלדיקן ליד.

יאָרן לאַנג האָט דאָס חסידישע ליד אָפּגעהיט דאָס ייִדישקייט, טענענדיק, אַז ס׳איז ניט אַזוי וויכטיק וואָס צו זינגען, ווי עס איז ווי צו זינגען; אַנדערש קאָן מען אָנווערן סײַ דאָס געפֿיל פֿון הײַנטצײַטיקער ווירקלעכקייט, סײַ דעם נאַציאָנאַלן זיך.

ביבליאָגראַפֿיע:

תנ”ך, דבֿרים

תּהילים

Konteras Hahithpaaluth. Warsaw. 1876

A. B. Birnbaum .The Song in the Courts of the Tsadikim in Poland. Haolam, 1908

Likkute Moharan, a collection of sermons and Torah discourses by Rabbi Nachman of Bratslav

אַלגעמיינע ענציקלאָפּעדיע ב’ , ייִדן. „דובנאָוו־פֿאָנד‟, פּאַריז 1940

M. Unger .Chassidus un Leben. New York, 1946

V. Pasternak. Songs of the Chassidim. I-II. Bloch Publishing Company. New York, New York. 1968

I. Adler. Dance & Rejoicing in the Chassidic Tradition. The Hebrew University of Jerusalem. Jewish Music Research Centre. 1976