די תּלמידי־חכמים און זײער מעטאַפֿאָרישער געדאַנקען־גאַנג

Rabbis and Their Metaphorical Way of Thinking

פֿון מיכאל קרוטיקאָװ

Published September 28, 2018.

די היסטאָרישע שיטה פֿון „װיסנשאַפֿט פֿון ייִדנטום‟, װאָס איז אַנטשטאַנען אין דײַטשלאַנד אינעם נײַנצנטן יאָרהונדערט און באַװירקט ייִדישע לימודים אין אַמעריקע און ישׂראל, האָט באַטראַכט די רבנישע ליטעראַטור, אַזעלכע װי משנה, גמרא און מדרשים, װי אַן אײגנאַרטיקע שאַפֿונג פֿון דעם ייִדישן גײַסטלעכן עליט בײַם אָנהױב פֿונעם ערשטן יאָרטױזנט. מען האַלט, אַז דאָס איז געװען אַ מין אינטעלעקטועלער אָפּרוף אױף דער קאַטאַסטראָפֿע פֿונעם חורבן בית־שני. דער דאָזיקער רײַכער קאָרפּוס טעקסטן ליפֿערט פֿאַרשידנאַרטיקע מאַטעריאַלן װעגן יורידישע השׂגות, עקאָנאָמישע באַציִונגען, קולטור און גלױבענישן פֿון ייִדן אין יענער תּקופֿה.

אײניקע פֿאָרשער באַטראַכטן די דאָזיקע טעקסטן פֿון אַ ליטעראַרישן שטאַנדפּונקט. מען לײענט זײ װי אײגנאַרטיקע דערצײלערישע זשאַנערס מיט אײגנאַרטיקע רעטאָרישע מכשירים. אַזאַ מין צוגאַנג איז ספּעציעל פּאָפּולער צװישן די חסידים פֿון פֿאַרשידענע פּאָסט־מאָדערנע ליטעראַרישע טעאָריעס. צװײ רוסישע־רעדנדיקע פֿאָרשער, פּראָפֿעסאָר אַרקאַדי קאָװעלמאַן פֿון מאָסקװע און ד”ר אורי גערשאָװיטש פֿון ישׂראל, האָבן אױסגעקליבן אַ נײַעם אינטערעסאַנטן צוגאַנג. זײ לײענען גמרא זײַט בײַ זײַט מיט פֿילאָסאָפֿישע טעקסטן פֿון גריכישע און לאַטײַנישע דענקער. זײ טענען, אַז אַזאַ פֿאַרגלײַך לאָזט בעסער פֿאַרשטײן דעם אינערלעכען געדאַנקענגאַנג פֿון די תּנאים און אמוראים.

דער טיטל פֿון זײער בוך גיט דעם תּמצית פֿון זײער פֿאָרשערישער טעזע, „דאָס פֿאַרבאַהאַלטענע און דאָס אַנטפּלעקטע אינעם תּלמוד‟. קאָװעלמאַן און גערשאָװיטש טענהן, אַז די תּלמידי־חכמים, פּונקט אַזױ װי די גריכישע און לאַטײַנישע פֿילאָסאָפֿן, זײַנען ניט געװען אױסן צו אַטפּלעקן זײערע אַרגומענטן און מאַכן זײ קלאָר, להיפּוך צו די מאָדערנע שרײַבער. דערפֿאַר מוז מען לײענען זײערע װערק מיט קאָפּ, און פּרוּװן צו דערגײן דעם טאָלק פֿון רמזים און לײזן באַשײַמפּערלעכע סתּירות. דער עיקר איז צו באַטראַכטן דעם טעקסט װי אַ גאַנצקײט, אַנשטאָט צעלײגן אים אױף פֿראַגמענטן, װי עס טוען אײניקע הײַנטיקע פֿאָרשער.

דער טיפֿערער זינען פֿון גמרא אָדער מדרש לאָזט זיך בטבֿע ניט אױסקלאָרן. ער איז ענלעך צום פּאָעטישן מעטאַפֿאָר, װאָס לאָזט זיך ניט אױסטײַטשן אױף אַ פּשוטן אײנדײַטיקן אופֿן. װיכטיק איז אױך ניט צו לײענען גמרא דורך דעם שפּאַקטיװ פֿון שפּעטערע מפֿרשים, װאָס האָבן געזוכט, קודם־כּל, הלכה. „כּדי צו באַגרײַפֿן דעם מײן פֿון דער הלכה, מוז מען באַטראַכטן די קאָמפּאָזיציע פֿון דער גאַנצער מסכתּא,‟ פֿאַרסך־הכּלען די מחברים זײערע חקירות.

קאָװעלמאַן און גערשאָװיטש האַלטן, אַז דאָס שליסל צו גמרא שטעקט אין איר טאָפּלדיקן לשון: „דער סוד איז אין דעם, װאָס מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט צװײ מינים שפּראַך. װאָס שײַך אײנצלנע פֿראַגמענטן, איז דאָס אַ געװײנטלעכער, פֿאַרשטענדלעכער, הגם זײער אַ שפּאָרעװדיקער לשון. דער איבערגאַנג פֿון אײן פֿראַגמענט צום צװײטן מעג אױסזען װי אַ צופֿעליקער, באַרעכטיקט דורך רמזים. אָבער װען מען קומט צו פֿאַרשטײן, אַז דאָס איז אַן אַנדער מין לשון, זעט דאָס גאַנצע בילד אױס אַנדערש. די כּללים, װאָס לאָזן פֿאַרבינדן די דאָזיקע פֿראַגמענטן, געהערן צו דער גראַמאַטיק פֿון אָט דעם לשון.‟ די פֿאַרבינדונגען צװישן פֿראַגמענטן באַזירן זיך אױף פֿאָנעטישע און לעקסישע פּאַראַלעלן אָדער אױפֿן באַנוץ מיט ענלעכע אסמכתּאות. אין אַ געװיסן זינען װירקט דאָ דער אײגענער מעכאַניזם װי אין פּאָעזיע, װוּ לאָגישע פֿאַרבינדונגען עקזיסטירן זײַט בײַ זײַט מיט מעטאַפֿאָרישע.

אַ משל: דער פּראַקטישער ציל פֿון מסכת גיטין איז צו באַשטימען, װי אַזױ צו פֿאַרפֿאַסן דעם גט לפֿי־הלכה. אָבער װען מען פֿאַרטיפֿט זיך אין די רמזים און אסמכתּאות, און פּרוּװט צו דערגײן צו דעם „סוד‟ פֿון דער גאַנצער מסכתּא, זעט מען, אַז דער עיקר־ענין איז דאָ די באַציִונגען צװישן דעם רבונו־של־עולם און כּנסת־ישׂראל, װאָס די גמרא שילדערט װי אַ מין זיװג. די קשיא איז, צי איז דאָס מעגלעך, אַז דער רבונו־של־עולם זאָל, כּבֿיכול, „גטן‟ זײַן „װײַב‟, עם־ישׂראל? אפֿשר, חלילה, איז דער חורבן־בית־המקדש טאַקע געװען אַ מין סימבאָלישער „גט‟? די דאָזיקע פּראָבלעם איז געװען זײער שאַרף, װײַל קריסטלעכע טעאָלאָגן האָבן געטענהט, אַז יאָ, גאָט האָט „געגט‟ זײַן ערשט „װײַב‟ און גענומען אַ צװײטע, די קריסטלעכע קירך. דערבײַ האָט אײנער פֿון זײ, אָריגען, גענוצט די אײגענע אסמכתּאות װי „גיטין‟.

די אידעע, אַז אײניקע דענקער, ייִדישע און ניט־ייִדישע, האָבן בכּיװן פֿאַרבאַהאַלטן דעם טיפֿערן זין פֿון זײערע חיבורים, איז ניט קײן חידוש. דער היסטאָריקער לעאָ שטראַוס האָט דערװיזן, אַז אַזױ האָט דער רמב”ם געשריבן זײַן „מורה נבֿוכים‟, װײַל ער האָט ניט געװאָלט אַנטפּלעקן זײַן קאָמפּליצירטן געדאַנקען־גאַנג פֿאַר עמי־האַרצים. די איעע װעגן דער אײגנאַרטיקער טבֿע פֿון לשון, בפֿרט דעם לשון־קודש, װאָס אַנטהאַלט מחוץ דעם „אַנטפּלעקטן‟ זין אױך אַ „פֿאַרבאַהאַלטענעם‟, װערט באַהאַנדלט אױף אַ פּאָעטיש־פֿילאָסאָפֿישן אופֿן אין חיים־נחמן ביאַליקס עסײ „גילוי וכיסוי בלשון‟. אָבער דער פֿאַרדינסט פֿון קאָװעלמאַן און גערשאָװיטש, און די עיקר־מעלה פֿון זײער חיבור, איז אין דעם, װאָס זײ האָבן ניט נאָר דערקלערט דעם טיפֿערן זין פֿון אײניקע שװערע סוגיות, נאָר אױך דערװיזן, װאָס פֿאַר אַ מין סטיליסטישע און רעטאָרישע מכשירים די תּלמידי־הכמים האָבן גענוצט צו פֿאַרבאַהאַלטן אָט דעם זין.