געשיכטע, ליטעראַטור

װי דערצײלט מען װעגן חורבן אין פֿאַרשידענע שפּראַכן?

How Holocaust Survivors Tell Their Stories in Different Languages

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

דאָס זאַמלען פּערזענלעכע גבֿית־עדותן װעגן דעם חורבן האָט זיך אָנגעהױבן גלײַך נאָך דער באַפֿרײַונג פֿון אײראָפּע פֿון די נאַציסטן און געדױערט עד־היום. מיט דער צײַט האָבן זיך געענדערט די מעטאָדן, די טעכנאָלאָגיעס און דער צוגאַנג צו דעם דאָזיקן מאַטעריאַל. הײַנט־צו־טאָג פֿאַרמאָגן מיר אַ ריזיקן ים זכרונות אין פֿאַרשידענע פֿאָרמען: טעקסטן, װי אױך אַודיאָ־ און װידעאָ־רעקאָרדירונגען. ניט קײן יחיד און אַפֿילו ניט קײן גרופּע פֿאָרשער זײַנען ניט בכּוח צו באַהאַנדלען זײ אינעם גאַנצן פֿאַרנעם.

װאָס זשע טוט מען דערמיט? װי אַזױ קאָן מען באַאַרבעטן דעם דאָזיקן שלל מיט מקורים? װאָס האָבן זײ אונדז צו זאָגן? צי זײַנען זײ פֿאַרלאָזלעך װי היסטאָרישע דאָקומענטן? װעגן דעם פֿירן זיך הײסע ויכּוחים אין דער אַקאַדעמישער סבֿיבֿה. צומאָל נוצט מען פֿראַגמענטן פֿון חורבן־זכרונות װי אסמכתות צו שטיצן אַ געװיסע קאָנצעפּציע. די פּראָבלעם איז אין דעם, װאָס מען קאָן צװישן זײ אָפּזוכן ביז גאָר פֿאַרשידענע פּרטים, מײנונגען און אָפּשאַצונגען, װאָס מען קאָן דערנאָך אַרױסנעמען פֿונעם קאָנטעקסט און צופּאַסן צו די אײגענע צװעקן. דער מענטשלעכער זכּרון, בפֿרט װען עס קומט צו טראַװמאַטישע איבערלעבונגען, איז זײער אַ קאָמפּליצירט געװערק.

די דאָזיקע פּראָבלעמען װערן באַטראַכט אין דער נײַער שטודיע פֿון פּראָפֿעסאָר חנה פּאָלין־גלאי, „עקאָלאָגיעס פֿון עדות־זאָגן: שפּראַך, אָרט און דער גבֿית־עדות װעגן דעם חורבן‟. די עיקר־טעמע פֿון דעם בוך איז דער אײַנפֿלוס פֿון דער שפּראַכלעכער, קולטורעלער און סאָציאַלער סבֿיבֿה אױף דעם, װי אַזױ מען דערמאָנט און דערצײלט װעגן דער אייגענער חורבן־דערפֿאַרונג. פֿאַר דער פֿאַרגלײַכיקער פֿאָרשונג האָט פּאָלין־גלאי גענומען גבֿיות־עדותן פֿון ליטװישע ייִדן, װאָס מען האָט בײַ זײ גענומען אױף דרײַ שפּראַכן אין דרײַ פֿאַרשידענע לענדער: אױף ענגליש אין אַמעריקע, אױף העברעיִש אין ישׂראל, און אױף ייִדיש אין דער ליטע. זי האָט געשעפּט איר מאַטעריאַלן פֿון צװײ אַמעריקאַנער פּראָיעקטן, דעם „פֿאָרטשונוף־אַרכיװ‟ און דער „שואה‟־פֿונדאַציע, װי אױך פֿון אירע אײגענע אינטערװיוען, װאָס זי האָט געמאַכט אױף ייִדיש אין דער ליטע אין 2004-2005.

די אױספֿירן פֿון דער פֿאָרשונג זײַנען גאַנץ קלאָר. אין אַמעריקע און אין ישׂראל דערצײלט מען װעגן דעם חורבן אין די באַגריפֿן, װאָס זײַנען קוראַנט אין די געהעריקע קולטורן. אין אַמעריקע, למשל, באַטאָנט מען די פּערזענלעכע דערפֿאַרונג און איבערלעבונגען, מיט אַ נטיה זײ פֿאָרצושטעלן „אַלעגאָריש‟; דאָס הײסט, װי אַ מוסטער פֿון מענטשלעכע לײַדן און פּײן און װי אַ מוסר־השׂכּל פֿאַר דער גאַנצער מענטשהײט. אין ישׂראל שטעלט מען דעם טראָפּ אױף דעם גורל פֿון דער ייִדישער באַפֿעלקערונג בעתן חורבן און מען בױט אַ מין סימבאָלישע מצּבֿה אױפֿן קבֿר פֿונעם ייִדישן גלות־ליטע.

גאָר אַנדערש זײַנען די ייִדיש־שפּראַכיקע גבֿיות־עדותן פֿון די פֿאַרבליבענע ייִדן אין דער ליטע גופֿא. פֿאַר זײ באַדאַרף מען „אַן אַנדער מין אַנאַליטישן װאָקאַבולאַר‟, האַלט פּאָלין־גלאי. װען מען דערצײלט װעגן דעם חורבן אױף ייִדיש, איז דער זכּרון מחיה־מתים די שאַרפֿע געפֿילן און ביטערע איבערלעבונגען. די דערצײלונגען זײַנען פֿול מיט טאָג־טעגלעכע פּרטים, קאָנקרעטע נעמען פֿון מענטשן און ערטער. ייִדיש דינט דאָ װי אַ מין אָפּהיטער פֿונעם עבֿר. אַנשטאָט איבערצוזעצן די אײגענע געשיכטע אױף דער שפּראַך פֿון דער נײַער הײם און דער נײַער קולטור אין אַמעריקע אָדער ישׂראל, קאָן מען איבערגעבן דעם עבֿר אין דער אײגענער שפּראַך, אין װעלכער מען האָט אים דעמלט איבערגעלעבט.

כּדי צו פּרוּװן איר טעזיס, מאַכט פּאָלין־גלאי אַ פּרטימדיקן אַנאַליז פֿון פֿראַגמענטן פֿון פֿאַרשידענע גבֿיות־עדותן לױט עטלעכע טעמעס. זי פֿאַרגלײַכט, װי אַזױ מען דערצײלט װעגן דער משפּחה און דער הײם, װעגן די שטעט און שטעטלעך, װעגן די ליטװישע און דײַטשישע פֿאַרברעכער. ספּעציעל װיכטיק איז איר אַנאַליז פֿון דעם, װי אַזױ מען באַנוצט זיך מיט דער ייִדישער שפּראַך, און װאָס פֿאַר אַ ראָלע דער ענין פֿון ייִדיש שפּילט אין די דערצײלונגען. די שפּראַך, באַטאָנג פּאָלין־גלאי, האָט אַ שטאַרקע השפּעה אױפֿן אױספֿורעמען פֿונעם היסטאָרישן כּוח־הדמיון. װײַזט אױס, אַז דװקא ייִדיש איז בײגעװדיקער און רײַכער פֿאַר איבערגעבן פּסיכאָלאָגישע שאַטירונגען און פֿאַקטישע ניואַנסן. די ייִדישע רײד דערלאָזט אַרײַנצופֿלעכטן װערטער און גאַנצע פֿראַזעס פֿון אַנדערע שפּראַכן, נאָכצומאַכן פֿאַרשידענע אַקצענטן און סטילן. ייִדיש בױט אַ נאָענטע פֿאַרבינדונג צװישן דערצײלער און צוהערער.

„עקאָלאָגיעס פֿון עדות־זאָגן‟ עפֿנט אַ נײַע ריכטונג אין חורבן־פֿאָרשונג. די אַרומיקע קולטורעלע, סאָציאַלע און שפּראַכלעכע סבֿיבֿה — פּאָלין־גלאי רופֿט זי „עקאָלאָגיע‟ — אין װעלכער מען דערצײלט װעגן דער אײגענער חורבן־דערפֿאַרונג, שפּילט אַ מכריעדיקע ראָלע אין דעם, װי אַזױ מען דערצײלט, װאָס מען באַטאָנט און װאָס מען לאָזט דורך. דער דאָזיקער צוגאַנג װעט זײַן ניצלעך פֿאַר קומעדיקע פֿאָרשער, װאָס װעלן מסתּמא פֿאַרברײטערן דעם שפּראַכלעכן דיאַפּאַזאָן פֿון זײערע פֿאָרשונגען. עס װאָלט געװען אינטערעסאַנט, למשל, צו באַטראַכטן גבֿיות־עדותן, װאָס מען האָט רעקאָרדירט אױף רוסיש, פּױליש און ליטװיש, און אַ קוק צו טאָן, װי אַזױ די דאָזיקע שפּראַכן האָבן באַװירקט דעם סטיל און דעם אינהאַלט פֿון די געהעריקע גבֿית־עדותן. סוף־כּל־סוף װעט מען דאַרפֿן זיך נעמען פֿאַר אַ נאָך גרעסערן קאָלעקטיװן פּראָיעקט פֿון באַטראַכטן די גבית-עודתן ניט נאָר אין פֿראַגמענטן, נאָר אין גאַנצקײט.

דער חורבן איז געװען אַ טראַגעדיע פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, אָבער װי אַ טײל פֿון דער װעלט־געשיכטע װערט די דאָזיקע ייִדישע טראַגעדיע אַרומגערעדט און אױסגעטײַטשט פֿאַרשידנאַרטיק אין פֿאַרשידענע קולטורן און שפּראַכן. דאָס איז אַ װיכטיקער אױספֿיר, װאָס מען לערנט פֿון חנה פּאָלין־גלאיס טיפֿזיניקן און װיכטיקן בוך.