מענטשן און געשעענישן, ייִדיש־וועלט

אַ שמועס מיט ד״ר יחיאל שיינטוך (ערשטער טייל)

In Conversation With Dr. Yechiel Szeintuch (Part I)

פֿון יחיאל שיינטוך

דעם גאַנצן אינטערוויו קענט איר זען אינעם ווידעאָ בײַם „ייִדישן ביכער־צענטער‟ דאָ

פֿראַגע: וווּ און ווען זענט איר געבוירן געוואָרן?

ענטפֿער: איך בין געבוירן געוואָרן אין ייִדישן שפּיטאָל אין בוענאָס־אײַרעס, דעם 28סטן מאַרץ 1941 אָבער אַזוי ווי ס’איז שוין געווען שבת, האָט מען נישט פֿאַרשריבן די דאַטע. אויף צו מאָרגנס, מוצאי־שבת אָדער זונטיק, איז מײַן טאַטע געקומען אין שפּיטאָל און דעמאָלט האָט מען פֿאַרשריבן דעם 29סטן מאַרץ אַנשטאָט דעם 28סטן. אַזוי ווי אַלע ייִדן, זענען דאָ פּראָבלעמען מיט מײַן געבוירן־דאַטע.

פֿ: און פֿון וואַנען שטאַמט די משפּחה?

ע: מײַן מאַמע איז פֿון פּינסק, מײַן טאַטע איז פֿון וואָלין, פֿון אַ קליין שטעטעלע מיטן נאָמען סטערדין, וואָס הײַנט דאַכט זיך מיר איז אין דעם רוסישן טייל. פֿריִער איז דאָס געווען אין פּוילן.

פֿ: פֿלעגן זיי רעדן וועגן דער אַלטער היים, אײַערע עלטערן?

ע: איך דענק נישט אַז זיי האָבן געניצט די ווערטער „אַלטע היים‟. אַזוי ווי זיי האָבן עמיגרירט קיין בוענאָס־אײַרעס, די מאַמע מיט אירע טאַטע־מאַמע אין 1937, דאָס הייסט מיט די לעצטע שיפֿן וואָס זענען דערגאַנגען קיין בוענאָס־אײַרעס, איז פֿאַר זיי די היים געבליבן און שטענדיק געווען פּוילן, און זיי האָבן געחלומט קומען קיין ארץ־ישׂראל, אָבער אין 37סטן יאָר, ווען ס’איז געווען דער ענגלישער מאַנדאַט, האָט מען נישט געקענט. זענען זיי געקומען קיין בוענאָס־אײַרעס. און אַזוי ווי זיי האָבן גערעדט ייִדיש, איז ייִדיש געווען די שפּראַך פֿון מײַן קינדהייט. שפּאַניש האָב איך נישט געקענט ביז דער עלטער פֿון זעקס יאָר.

פֿ: צי האָט איר אין זינען אַן אימאַזש פֿון ווי דאָס לעבן איז געווען פֿאַר די עלטערן אין פּוילן?

ע: מיט אַ פּאָר יאָר צוריק, האָב איך אַרײַנגעקוקט אין די 3־4 יזכּור־ביכער פֿון פּינסק, און אַ ביסל איבערגעלייענט וועגן פּינסק. איך ווייס פֿון דער משפּחה אַז זיי זענען געווען גאַנץ אָרעם. מע האָט געהאַט אַ געשעפֿט פֿון פֿאַרב. די באָבע האָט פֿאַרקויפֿט זאַכן וואָס מע פֿאַרקויפֿט אין אַ געוועלב כּדי צו פֿאַרבן הײַזער, און איך שטעל זיך פֿאָר אַז דאָס לעבן איז געווען גאַנץ שווער ווײַל מײַן באָבע האָט געהאַט אַכט קינדער, פֿון וועלכע פֿיר זענען געשטאָרבן, זענען געבליבן פֿיר, און זי איז געקומען מיט זיי קיין אַרגענטינע.

פֿ: און דער טאַטע?

ע: מײַן טאַטע איז פֿון וואָלין. דאָס הייסט, די ייִדישע שפּראַך וואָס איך רעד איז אַ ליטווישער ייִדיש, דאָס איז דער ייִדיש פֿון מײַן מאַמען און באָבען מיט וועלכע איך האָב געוווינט אין איין שטוב, מיטן זיידן און דער באָבע פֿון דער מאַמעס צד. מײַן טאַטע האָט גערעדט אַ דרומדיקן ייִדיש: אויב מײַן מאַמע האָט געזאָגט „אַ הונט‟, האָט מײַן טאַטע געזאָגט „אַ הינט‟. אין 1920 ווען אין פּוילן איז געוואָרן שווער און דער טאַטע האָט געדאַרפֿט גיין אין מיליטער, איז ער אַנטלאָפֿן קיין אַרגענטינע. ס’איז דאָ אַפֿילו, כ’ווייס נישט אויב דאָס איז אַ לעגענדע אָדער דאָס איז אמת, אָבער בײַ מײַן טאַטן האָט געפֿעלט דער אייבערשטער טייל פֿון ווײַזפֿינגער, מיט וועלכן מע שיסט, האָט מען געזאָגט אַז ער האָט דאָס אַליין געטאָן אַזוי אַז ער זאָל נישט דאַרפֿן גיין אין מיליטער.

פֿ: צי זײַנען דאָ אַנדערע מעשׂיות פֿון מזרח־אייראָפּע, פֿון דער משפּחה?

ע: אַזוי ווי די משפּחה פֿון מײַן מאַמעס צד איז אַוועק האַרט פֿאַרן אויסברוך פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה, און אַזוי ווי איך שטעל זיך פֿאָר, אַז די גאַנצע משפּחה זייערע איז דערשאָסן און דערהרגעט געוואָרן, האָט מען וועגן אַזעלכע זאַכן ניט צו פֿיל גערעדט. מע האָט דערמאָנט, פֿאַרשטענדלעך, נעמען פֿון משפּחה־מיטגלידער פֿון מײַן באָבעס צד און פֿון מײַן זיידנס צד, אָבער אַזוי ווי די משפּחה פֿון מײַן מאַמע איז געווען אַ ליטווישע משפּחה, האָבן זיי געשוויגן וועגן אַזעלכע זאַכן.

פֿ: צי איז די משפּחה געווען אַ פֿרומע?

ע: יע, מע קען זאָגן אַז מײַן זיידע און מײַן באָבע זענען געקומען פֿון אַ טראַדיציאָנעלער פֿרומער שטוב און בײַ אונדז האָט מען געפּראַוועט אַלע יום־טובֿים ווי עס דאַרף צו זײַן און מיך האָט מען געשיקט אין חדר, דאָס הייסט איך האָב איין יאָר געלערנט אין אַ חדר, אין בוענאָס־אײַרעס, מיט אַ רבין, וואָס האָט געשלאָגן. דער רבי האָט געפֿלעגט זאָגן: „שטעל אַוועק, ייִנגעלע, די פֿינגער,‟ און מיט דער ווירע פֿלעגט ער געבן איבער די פֿינגער, דאָס האָט וויי געטאָן. און דאָרט האָט מען געלערנט חומש.

פֿ: דער לערער איז געווען אויך פֿון אייראָפּע?

ע: יע, ער איז געווען פֿון אייראָפּע. איך האָב אים געטראָפֿן יאָרן שפּעטער אין פּתּח־תּקווה (אין מדינת־ישׂראל), ווי אַן אַלטער ייִד.

פֿ: צי קענט איר שילדערן אײַער היים, אײַער שטוב אין בוענאָס־אײַרעס? ווי עס האָט אויסגעזען?

ע: פֿיזיש?

פֿ: יאָ.

ע: די שטוב איז געווען אויף אַ גאַס, וואָס האָט זיך געפֿונען אין צענטער פֿון ייִדישן קוואַרטאַל. מען האָט דאָס גערופֿן „אָנסע‟ (עלף), די גאַס איז געווען פּאַסאָ 783 און די שטוב איז געווען אַ טייל פֿון אַ קאָמפּלעקס פֿון פֿיר בנינים. רעכטס און לינקס זענען געווען די אונטערשטע דירות און הײַזער מיט אַ פּאַטיאָ, מיט אַ הויף, צו וועלכע עס זענען אַרויס צימערן. אין מיטן פֿון אָט דעם קאָמפּלעקס זענען געווען צוויי אַרײַנגאַנגען וואָס מע האָט געדאַרפֿט אַרויפֿגיין אויף הויכע טרעפּ, און מיר האָבן געוווינט אין איינעם פֿון די הײַזער. אין מײַן שטוב זײַנען געווען זעקס צימערן, מיט אַ וואַרשטאַט וואָס איז אַרויף מיט טרעפּ לעבן דאַך, און אין די צימערן, האָבן געוווינט אין איין צימער, די באָבע און מײַן זיידע פֿון מײַן מאַמעס צד.

ס’איז געווען דער גרויסער צימער, פֿאַר משפּחה־טרעפֿונגען, און דאָרטן זענען געהאַנגען אויף די ווענט, בילדער, רעטושירטע בילדער, ווי עס זעט אויס פֿון אָבֿות־אַבֿותינו, ווי מע זאָגט, פֿון עלטער־זיידעס און אַזוי ווײַטער. עס איז געווען איין צימער וואָס מע האָט פֿאַרדונגען אַ מענטשן וואָס מע האָט כּמעט קיינמאָל נישט געזען, ער האָט געאַרבעט. אין אַן אַנדער צימער איז געווען דער עסצימער, דער טאָג־טעגלעכער עסצימער. אין קיך האָב געאַרבעט בדרך־כּלל מײַן באָבע און מײַן מאַמע. אַזוי ווי מײַן מאַמע האָט געהאַט נאָך אַ שוועסטער און צוויי ברידער, פֿלעגן מיר זיך טרעפֿן אַלע יום־טובֿים און אויך אין דער וואָכן און די באַציִונגען זענען געווען זייער נאָענטע.

פֿ: וואָס פֿלעגן זיי קאָכן אין קיך? וואָס זײַנען געווען די ספּעציעלע מאכלים?

ע: וועגן אָט דעם ענין איז עס געווען פֿאַר מיר שטענדיק אַ סוד. ביז אַ פּאָר יאָר צוריק האָב איך ניט פֿאַרשטאַנען, פֿאַר וואָס קען איך נישט געפֿינען אין דער גאַנצער וועלט און נישט אין ישׂראל דעם זעלבן טעם אין עסן ווי ס’איז געווען אין שטוב וווּ מײַן באָבע און מאַמע זענען געווען אין קיך. ביז מיט אַ פּאָר יאָר צוריק EUREKA! כ’האָב געפֿונען! ווען איך בין געווען קליין, דאָס הייסט אין די 1940ער יאָרן, האָבן מיר נישט געהאַט קיין גאַז אין קיך, נאָר מע האָט געקאָכט אויף קוילן – דאָס הייסט, ס’איז געווען אַזאַ ליימענער אָרט מיט פֿאַרשיידענע לעכער וווּ מע פֿלעגט אַרײַנלייגן קוילן אויף וועלכע מע האָט געקאָכט. דאָס עסן וואָס איך האָב געגעסן איז געווען ווי ווען מע מאַכט הײַנט אַ פֿײַער, יע. קאָכן אויף גאַז האָט נישט דעם זעלבן טעם. און דאָרט האָט מען געקאָכט דעם טשאָלנט.

פֿ: און וואָס פֿאַר אַן עסנס האָט מען געמאַכט?

ע: ווינטער האָט איר געקענט זען אין עסצימער אַ טעפּעלע אייל, אַ טעפּעלע זאַלץ און אַ טעפּעלע קאַרטאָפֿל, און מע פֿלעגט אײַנטונקען די קאַרטאָפֿל אין אייל, און דערנאָך אין זאַלץ, און מע פֿלעגט עסן. זומער האָט מײַן מאַמע געמאַכט שטשאַוו — אַזאַ גרינער געוויקס, וווּ מע פֿלעגט אַרײַנטאָן מן־הסתּם סמעטענע, מע פֿלעגט מאַכן פֿון דעם אַ זומערדיקע זופּ, מיט אַן איי און ציבעלע. אַזוינע זאַכן איז הײַנט צו טאָג שווער צו געפֿינען. מע קען רעדן וועגן „פּעטשאַ‟, אָדער ווי מײַן באָבע פֿלעגט דאָס רופֿן „פֿוס‟, וואָס מע זאָגט אויף העברעיִש „רגל קרושה‟. איך בין נישט קיין מומחה אויף קאָכן, נאָר אויף עסן, ווייס איך אַליין נישט ווי מע פֿלעגט עס מאַכן — פֿאַרגליווערטע טיילן פֿון עופֿות, מײַן באָבע פֿלעגט זיי רופֿן „דראָבינע‟, דאָס איז מן־הסתּם אַ רוסישער וואָרט, … אַ העלדזעלע אָדער אַ פֿליגעלע, פֿאַרגליווערט אין עפּעס אַזאַ „דזשעל‟.

פֿ: וואָס זענען געווען די אַנדערע וואָרצלען וואָס איר האָט געהאַט פֿון מזרח־אייראָפּע?

ע: מיר האָבן דערמאָנט ביז אַהער צוויי: די ייִדישע שפּראַך, און די יום־טובֿים (די טראַדיציאָנעלע ייִדישקייט) און אויך העברעיִש, דאָס הייסט, בײַ אונדז אין שטוב איז העברעיִש נישט געווען קיין פֿרעמדע זאַך. מײַן מאַמע האָט זיך געלערנט אין „תּרבות‟ (דערציִונגס־נעץ פֿון העברעיִשע שולן) אין פּינסק, און זי האָט געקענט העברעיִש. צווישן אַנדערע מיזרח־אייראָפּעיִשע וואָרצלען אין מײַן יוגנט, זײַנען געווען דער ברודער פֿון מײַן זיידן, צבֿי שוואַרץ  און זײַן פֿרוי לאה. זיי זײַנען געווען שטענדיקע באַזוכער בײַ אונדז אין שטוב. לאה שוואַרץ איז געווען בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה אַ לערערין דאָ אין יבֿניאל אין ארץ־ישׂראל. צבֿי און לאה שוואַרץ זײַנען געווען אין ישׂראל אַ פּאָר מאָל. אין וואַרשע האָבן זיי געוווינט 15 יאָר (1921 - 1937) און  אין יאָר 1937 האָבן זיי פֿאַרלאָזט וואַרשע און זיך באַזעצט אין בוענאָס־אײַרעס. 

דער ברודער פֿון מײַן זיידן, צבֿי שוואַרץ, און זײַן פֿרוי לאה שוואַרץ – זי איז געוואָרן אַ לערערין דאָ אין יבניאל אין ארץ־ישׂראל – זענען געווען אין ישׂראל אַ פּאָר מאָל. זיי האָבן געוווינט אין וואַרשע 15 יאָר (1921־1936) און אין 1937 זענען זיי אַוועקגעפֿאָרן קיין אַרגענטינע.

אויך אין חדר, ווען איך בין געווען זעקס יאָר, אַ חוץ די לעקציעס פֿון חומש, האָט מען צונויפֿגעקליבן אַלע קינדער, סײַ פֿון די העכערע קלאַסן וואָס האָבן שוין געלערנט גמרא, סײַ פֿון די נידעריקערע וואָס האָבן געלערנט חומש, און איין מאָל אין וואָך האָט מען אונדז געלערנט מאָדערנעם העברעיִש. דאָס ערשטע וואָרט וואָס דער לערער האָט געשריבן אויפֿן טאָוול איז געווען „גיר‟, דאָס וואָרט קרײַד אויף העברעיִש.

ווען איך בין געווען נײַן יאָר אַלט האָב איך צוגעגרייט צו בר־מצווה אַ שכן פֿון איינעם פֿון די קאָמפּלעקסן לעבן מײַן שטוב ווײַל ער האָט נישט געוווּסט גענוג העברעיִש.

פֿ: צי קענט איר זאָגן אַ פּאָר ווערטער וועגן „אָנסע‟, וועגן דער געגנט?

ע: פּאַסאָ 783, וווּ איך האָב געוווינט, איז געווען אַ לאַנגע גאַס, וואָס האָט זיך געצויגן פֿון דער גאַס קאָרדאָבאַ ביז דער גאַס קאָריענטעס, און נאָך ווײַטער. און דאָרטן זענען געווען אַ סך ייִדן, אַ סך געשעפֿטן. אַרום און אַרום האָט איר געהאַט אין אַ נאָענטער גאַס פּאַראַלעל צו פּאַסאָ, האָט איר געהאַט דעם סעמינאַר פֿאַר ייִדישע לערער פֿון דער קהילה, אין דעם בנין פֿון דער קהילה.

איר האָט דאָרט געהאַט אַ געמיש פֿון פֿאַרשיידענע נאַציאָנאַליטעטן. למשל די גאַס וווּ איך האָב געוווינט… ווען איר פֿרעגט אַ ייִד דאָ אין מאה־שערים, וווּ וווינט איר? וועט ער אײַך קיין מאָל ניט זאָגן וווּ איך „וויין‟ (מיט אַ ליטווישן אַקצענט), ווײַל „וויינען‟ איז אויכעט to weep. ווי זאָגט אַ ייִד פֿון מאה־שערים וואָס רעדט ייִדיש? ווען ער פֿרעגט אַן אַנדערן, פֿרעגט ער נישט: „וווּ וווינט איר?‟, נאָר „וווּ לאַכט איר?‟.

דאָרטן, אַנטקעגן מײַן שטוב, האָט אויף אַ צוויי־שטאָקיקן בנין געוווינט אַ פֿראַנצייזישער ריכטער, און אונטן איז געווען אַ גאַראַזש, וווּ מע האָט צורעכט געמאַכט אויטאָס, און לעבן מיר אין דעם קאָמפּלעקס וווּ איך האָב געוווינט, אין דעם אַרײַנגאַנג לעבן מיר האָט געוווינט, אויף אַ העכערן שטאָק, אַ טערקישע ייִדישע משפּחה, און בײַם סוף גאַס האָבן געוווינט סתּם גויים און אויך ייִדן. למשל, רעכטס פֿון מײַן שטוב האָט געוווינט אַן עגיפּטער, וואָס ווען ער פֿלעגט אַרויסגיין אויפֿן באַלקאָן זײַנעם, איז ער געווען אָנגעטאָן אין אַ ווײַסער גאַלאַביע. איין מאָל ווען איך האָב געדאַרפֿט צוגרייטן אַ לעקציע אין דער יוגנט־באַוועגונג „איחוד הנוער החלוצי‟ וווּ איך בין געווען אַ מדריך, בין איך צוליב אַ לעקציע וועגן מצרים געגאַנגען זיך דערוויסן אַ ביסל וועגן עגיפּטן. די ערשטע זאַך וואָס ער האָט מיר געזאָגט: „דו זאָלסט וויסן אַז דאָס דאָס עגיפּטישע פֿאָלק איז אַ גוטער פֿאָלק. זאָלסט נישט מיינען אַז מיר זענען שׂונאים פֿון די ישׂראלים…’

די גאַס קאָרדאָבאַ דאָס איז געווען אַ סוחרישער אָרט, דאָרטן איז געווען דער בוענאָס־אײַרעסער אוניווערסיטעט. עס איז געווען זייער געמישט. למשל, לעבן מיר, לינקס פֿון מײַן הויז, דרײַ צי פֿיר אַרײַנגאַנגען שפּעטער, איז אונטן האָבן געוווינט סטודענטן פֿון בוענאָס־אײַרעסער אוניווערסיטעט וואָס זענען געקומען פֿון גאַנץ לאַטײַן־אַמעריקע, און אויבן אויף די הויכע טרעפּ האָבן געוווינט פּראָסטיטוטקעס, נישט געאַרבעט, נאָר דאָרטן האָבן זיי געוווינט. דאָס איז געווען זייער האָטעל.

פֿ: איך ווייס אַז „אָנסע‟ איז אויך געווען אַ געגנט פֿון ייִדישע סוחרים. זענען זיי אויך געבליבן ווען איר זײַט אויפֿגעוואַקסן?

ע: זיכער. אויף דער גאַס פּאַסאָ און קאָריענטעס איז געווען די פּאַסאָ־שול, די גרויסע שול וווּ מיר זענען נישט געגאַנגען. מיר זענען געווען אין דער ליטווישער שול. אַ ביסל ווײַטער און אַנטקעגן דער פּאַסאָ־שול, האָט דער אַנדערער ברודער פֿון דער מאַמען, הערשל שוואַרץ, געהאַט אַ געשעפֿט פֿון קאָנפֿעקציאָן — דאָס הייסט הויזן, רעקלעך, אאַז”וו.

פֿ: ווי זענען געווען די באַציִונגען צווישן די ייִדן און ניט־ייִדן?

ע: פֿאַרשטענדלעך אַז גענעראַליזאַציעס זײַנען קיין מאָל נישט עקזאַקט, נאָר איך האָב קיין מאָל נישט געפֿילט קיין אַנטיסעמיטיזם. נישט אין גאַס און נישט אין שטאָט. פֿאַרקערט, אַלע זונטיק, ווען די סטודענטן פֿון בוענאָס־אײַרעסער אוניווערסיטעט פֿון לאַטײַן־אַמעריקע פֿלעגן אַרויס אויף דער גאַס, בין איך געווען אַ טייל פֿון זייערע פּילקע־שפּילן. מע פֿלעגט נעמען אַ פּילקע, אַזאַ גרויסע לאָמיר זאָגן, פֿון גומע, און דער גאַנצער ענין איז געווען, לאָמיר זאָגן אַז עס זײַנען געווען אַכט לאַטײַן־אַמעריקאַנער סטודענטן און איך, און מע האָט געדאַרפֿט האַלטן די פּילקע אין דער לופֿטן, זי זאָל נישט פֿאַלן אויף דער ערד, און מע האָט נישט געטאָרט אָנרירן מיט דער האַנט, און מיר פֿלעגן אויך שפּילן פֿוטבאָל אין גאַס.

ס’איז נישט געווען קיין שום דיפֿערענץ צווישן ייִדן און נישט־ייִדן. כ’האָב נאָר געהאַט איין מאָל אַ צוזאַמענשטויס. איך בין געווען מן־הסתּם זעקס יאָר אַלט. ביזן עלטער פֿון זעקס יאָר האָט מען מיך נישט געלאָזט אַראָפּ אין גאַס אַליין זיך שפּילן, פֿלעג איך קוקן דורכן פֿענצטער ווי אַזוי די לאַטײַן־אַמעריקאַנער סטודענטן שפּילן מיט דער פּילקע. נאָכן עלטער פֿון זעקס יאָר האָט מען מיך געלאָזט אַראָפּגיין, בין איך געשטאַנען לעבן דעם אַרײַנגאַנג פֿון שטוב, און מיט אַ מאָל, צום ערשטן מאָל אין מײַן לעבן, זע איך אַ נעגערין, וואָס גייט דורך. זעקס יאָר, זיבן יאָר… „אוי! כּושית! אַ נעגערין!‟ האָב איך געזאָגט אויף שפּאַניש, איז זי צוגעגאַנגען צו מיר און מיט דער האַנט מיר געגעבן אַ זבענג אין פּנים. דאָס איז געווען דער איינציקער „אַנטיסעמיטיזם‟.

רעכטס פֿון מײַן אַרײַנגאַנג, אין אָט אָ דעם קאָמפּלעקס, האָט געוווינט די אַלמנה פֿון דעם קאָמיסאַר פֿון דער זיבעטער סעקציע אין בוענאָס־אײַרעס. זי איז שוין געווען אַן אַלמנה, דאָניאַ סאַראַ. אַן אַרגענטינער פֿון דור־דורות, און ווען זי פֿלעגט אַרויפֿגיין צו אונדז אין שטוב, רעדן מיט מײַן באָבען וואָס האָט נישט געקענט קיין שפּאַניש, און יענע האָט נישט געקענט קיין ייִדיש, האָבן זיי זיך זייער גוט אַמוזירט און איך ווייס נישט ווי זיי האָבן זיך פֿאַרשטאַנען.

און ווען איך האָב געהאַלטן בײַם עולה זײַן, האָב איך איר געזאָגט, סתּם אַזוי, אַז איך פֿאָר אַוועק קיין ישׂראל ווערן אַן אַגריקולטאָר. האָט זי מיך אָנגעקוקט מאָדנע. אַוועקפֿאָרן און זיך פֿאַרנעמען מיט ערדאַרבעט, פֿאַרלאָזן אַ שטאָט פֿון צען מיליאָן און אַוועק וווינען אין אַ דאָרף? וואָס פֿאַר אַ מין זאַך איז דאָס? ס’איז געווען אַ פֿולע קאָמפּאַרטמענטאַליזאַציע צווישן אונדזער קולטור און די קולטור פֿון די גויים. קיינער האָט נישט געקענט באמת די קולטור פֿון די אַנדערע. מע טאָר נישט פֿאַרגעסן אַז מיר זײַנען געווען דאָרטן נײַ־געקומענע.

פֿ: צי האָט איר געהאַט קאָנטאַקט צי באַציִונגען מיט דער ייִדישער קהילה אין בוענאָס־אײַרעס וואָס איז שוין געווען דאָ יאָרן לאַנג?

ע: מײַן זיידע איז געווען אַ מין סעקרעטאַר פֿון דער חבֿרה־קדישא אין קהילה־בנין. ער האָט געאַרבעט מיט הרבֿ פֿינק, וואָס איז דערנאָך עולה געווען קיין חיפֿה. פֿון דעם שטאַנדפּונקט איז געווען אַ פֿאַרבינדונג. צווייטנס, האָב איך געלערנט פֿון דעם עלטער פֿון עלף יאָר אינעם לערער־סעמינאַר פֿון דער קהילה. דריטנס, איז דער ברודער פֿון מײַן זיידן, צבֿי־שוואַרץ, געווען איינער פֿון די גרינדער פֿון אַרגענטינער ייִוואָ, פֿון דער ביבליאָטעק און אַרכיוו אין דער קהילה.

אין אונדזער שטוב איז געווען אַ בוך וואָס צבֿי שוואַרץ, דער ברודער פֿון מײַן זיידן, האָט אַרויסגעגעבן אין יאָר 1942. דאָס איז געווען אַ רש”י־בוך, לזכר 900 יאָר רש”י, און דאָרטן, אין דער רעדאַקציע, איז געווען יוסף מענדלסאָן, דער דירעקטאָר פֿונעם לערער־סעמינאַר אין דער קהילה. נחמן געזאַנג, וועלכער איז געווען דער דירעקטאָר פֿון דער העברעיִשער שולע אין וועלכער מע האָט מיך געשיקט אין עלטער פֿון זיבן יאָר, איז אויך געווען אין דער רעדאַקציע פֿון רש”י־בוך. זיי אַלע זײַנען געווען חבֿרים פֿון צבֿי שוואַרץ, און דאָס זענען געווען די ייִדישע אינטעלעקטואַלן פֿון בוענאָס־אײַרעס.

פֿ: אין דער היים איז געווען אַ פּאָליטיש געפֿיל?

ע: איך וועל באַלד זאָגן ניין. מײַן משפּחה איז געווען אַ פֿאָלקסטימלעכע משפּחה וואָס איז נישט געווען פּאָליטיש געשטימט. נישט לינקס און נישט רעכטס, חוץ דעם פֿעטער יוסף, דער ברודער פֿון מײַן מאַמען, איינער פֿון די ברידער, וואָס איז געשטאָרבן אין עלטער פֿון 35 יאָר, אָבער אין די לעצטע יאָרן פֿון זײַן לעבן, האָט ער זיך דערנענטערט צו „פּועלי־ציון‟ ווײַל ער האָט געוואָלט עולה זײַן קיין ישׂראל. דאָס הייסט, אַ חוץ דעם ציוניסטישן געפֿיל זײַנעם און דעם נאַטוראַלן געפֿיל פֿון דער גאַנצער משפּחה אַז אונדזער אָרט איז אין ישׂראל, און נישט אין פּוילן און נישט אין אַרגענטינע, זײַנען קיין פּאָליטישע ענינים נישט געווען.

איר דאַרפֿט געדענקען, אַז איך קום פֿון אַ משפּחה וווּ צבֿי שוואַרץ האָט אַרויסגעגעבן אַ זשורנאַל וואָס האָט אָנגעהויבן דערשײַנען אין יאָר 1942 אויף ייִדיש, מיטן נאָמען „שריפֿטן‟. דאָס איז געווען אַ מין Reader’s Digest פֿון ייִדישקייט. דער אונטערטיטל פֿון זשורנאַל איז געווען „צײַטשריפֿט פֿאַר אינטעגראַלער ייִדישקייט‟. יעדן מאָנאַט האָט מען אָפּגעגעבן דעם זשורנאַל אַן אַנדער טעמע: חסידות, יום־טובֿים פֿאַרשיידענע, און אַזוי ווײַטער. לעצטנס האָב איך געפֿונען אַן ענציקלאָפּעדישן אַרטיקל וועגן צבֿי שוואַרץ, אויף ייִדיש, אין דעם יזכּור־בוך פֿון שטעטל דראָהיטשן, דאָרטן וווּ מײַן זיידע איז געבוירן געוואָרן, און וווּ צבֿי שוואַרץ איז אויך געבוירן געוואָרן. אָט אָ דעם ענציקלאָפּעדישן אַרטיקל האָט אָנגעשריבן פּנחס ביזבערג, אַ ייִדישער שרײַבער אין בוענאָס־אײַרעס און אַ לערער פֿון ייִדיש אין דער פּראָווינץ אין אַרגענטינע, און עס שטייט דאָרטן, אין אַ קליינער הערה, אַז דאָס איז נאָר אַ פֿראַגמענט פֿון אַ גרעסערער אַרבעט.

אויב איך וועל האָבן אַ מאָל צײַט, וועל איך אויסזוכן זײַן אַרכיוו, אפֿשר איז דאָרטן פֿאַראַן דער פֿולער טעקסט. אָבער דער אַרטיקל איז זייער פּרטימדיק באַשריבן און איך האָב געלערנט זייער אַ סך וועגן צבֿי שוואַרץ, אויף אַזוי פֿיל, אַז איך מיין אַז איך בין זײַנער אַ גילגול. נישט ווײַל איך גלייב אין אַבערגלויבנס, אָבער ס’איז קיין ספֿק נישט, אַז דאָס וואָס ער האָט געטאָן אין דעם געביט פֿון ייִדישער קולטור, האָב איך געטאָן און איך טו ווײַטער, לויט ווי ער האָט געזען דעם ענין.

פֿ: צי קענט איר זאָגן אַ ביסל מער וועגן פּנחס ביזבערג?

ע: גוט… איז ערשטנס וויל איך אײַך זאָגן אַז אין דער מאַגיסטער־אַרבעט וועגן ייִדישער ליטעראַטור אין אַרגענטינע וואָס איך האָב געשריבן אין 1969, האָב איך דערמאָנט פּנחס ביזבערג און נאָך אַנדערע שרײַבער. דאָס וואָס איך געדענק וועגן אים, אַז ער איז געווען אַ וויכטיקער און גוטער שרײַבער וואָס האָט באַשריבן פֿאַרשיידענע ווינקלען פֿון דער ייִדישער נשמה פֿון די ייִדישע עמיגראַנטן קיין אַרגענטינע. אַזוי ווי איך פֿאַרנעם זיך מיט דעם שוין ניט עפּעס מער ווי פֿערציק יאָר, און די אַרבעט איז נישט דערשינען ווי אַ בוך, אַלץ וואָס איך קען אײַך זאָגן איז אַז צווישן די ייִדישע שרײַבער אין אַרגענטינע, און מע מוז זאָגן אַז אַרגענטינע איז געווען נישט נאָר אַ צענטער פֿון דרוקן ייִדישע ביכער, ס’הייסט אין די פֿערציקער, פֿופֿציקער, זעכציקער און זיבעציקער יאָרן איז אַרגענטינע געווען דער גרעסטער צענטער אין דער וועלט פֿון דרוקן ייִדישע ביכער, דאָס פּוילישע ייִדנטום, די סעריע פֿון פּוילישן ייִדנטום, האָט אַרויסגעגעבן קרובֿ צו צוויי הונדערט ביכער. יאַן שוואַרץ און אַבֿרהם נאָווערשטערן האָבן שוין געשריבן וועגן דעם, און ס’איז נאָך דאָ וואָס צו שרײַבן, ווײַל מע האָט געמאַכט אַן איבערבליק אָבער נישט אַרײַן טיפֿער אין די ביכער וואָס מאַרק טורקאָוו, דער רעדאַקטאָר פֿון דער סעריע, האָט אויפֿגעטאָן דאָרטן.

צווישן די אַלע ייִדיש־שרײַבער וואָס האָבן זיך געדרוקט אין אַרגענטינע, זײַנען דאָ פֿינף געבוירענע אין אַרגענטינע וואָס האָבן געשריבן ייִדישע ליטעראַטור. דער עיקר — צווישן 1919 און די 1980ער יאָרן. פֿון 20סטן יאָרהונדערט. יוסף מענדלסאָן, וואָס איז געווען דער דירעקטאָר פֿון לערער־סעמינאַר, ער איז געווען דער רעדאַקטאָר פֿון ערשטן זאַמלבוך פֿון ייִדישע שרײַבער אין 1919, „אויף די ברעגן פֿון פּלאַטאַ‟. ער האָט דאָרטן געשריבן דעם אַרײַנפֿיר און צום ערשטן מאָל זעט מען אַז ס’איז דאָ אַ באַוווּסטזײַן, אַז דאָ איז פֿאַראַן אַ צענטער פֿון שרײַבער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, מיט אַ ספּעציפֿישן כאַראַקטער אַן אַרגענטינער. צווישן די אַלע שרײַבער, וואָלט איך געזאָגט, אַז פּנחס ביזבערג איז איינער, פֿון די פֿיר וויכטיקסטע. די גאַנצע טעמע פֿון ייִדישער ליטעראַטור אין אַרגענטינע איז נאָך נישט גענוג באַשריבן געוואָרן, און איך וועל אײַך זאָגן אַ טרויעריקן אַנעקדאָט. ווי אַ פּרינציפּ באַשליס איך נישט צו ריידן שלעכטס וועגן קיינעם. אָבער, אויב ס’איז פֿאַראַן אַן אַנעקדאָט וואָס באַלײַכט אַ פּראָבלעם, בין איך מוותּר און איך דערצייל.

אין העברעיִשן אוניווערסיטעט, אַלע פֿיר יאָר, מאַכט מען אַ קאָנפֿערענץ פֿון ייִדישע וויסנשאַפֿטן, און מען לאַדט אײַן אַלע אַקאַדעמיקער פֿון דער גאַנצער וועלט, זאָלן קומען און רעדן וועגן יודאַיִסטישע טעמעס. און ס’איז דאָ אַן אָרגאַניזאַציע וואָס הייסט „האיגוד העולמי למדעי היהדות‟, דאָס איז אַ מין פּאַראַלעלע זאַך צו דער Association for Jewish Studies אין אַמעריקע. איז דאָ אַזאַ זאַך דאָ אין ישׂראל. אין 1984 האָט אַ גרופּע אַרגענטינער און לאַטײַן־אַמעריקאַנער אַקאַדעמיקער אין ישׂראל, דער עיקר אין ירושלים, האָבן מיר באַשלאָסן אויפֿצושטעלן אַן אָרגאַניזאַציע מיטן נאָמען AMILAT, „אמריקה הלטינית‟, פֿון פֿאָרשער וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט דרום־אַמעריקע, מיט דער ייִדישער געשיכטע אין דרום־אַמעריקע. איך בין געווען דער סעקרעטאַר אַ באַשטימטע צײַט. דעמאָלט האָב איך נאָך געקענט זען, און ווען אין 1985 האָב איך אָנגעהויבן לײַדן פֿון אַן אָפּגעלאָנטשעט נעצהײַטל (detached retina) האָב איך געמוזט אָפּלאָזן דעם ענין, אָבער דעמאָלט פֿלעגן מיר זיך טרעפֿן, איך געדענק נישט צי אַלע וואָך צי אַלע צוויי וואָכן, און מיר האָבן געפּועלט אַז AMILAT, די אָרגאַניזאַציע אונדזערע, זאָל אויפֿטרעטן מיט רעפֿעראַטן אין דעם קאָנגרעס פֿון יודאַיִסטישע וויסנשאַפֿטן, אָנהייבנדיק, דאַכט זיך מיר, פֿון יאָר 1985. אַ ספּעציעלע סעקציע.

די אַלע וואָס זײַנען געווען און וואָס זײַנען ביז הײַנט אין אָט אָ דער אָרגאַניזאַציע זענען אַלע היסטאָריקער אָדער היסטאָריקער פֿון חינוך בײַ ייִדן, אַזוינע זאַכן, אָדער פֿאָרשער פֿון שפּאַנישער ליטעראַטור געשריבן אין אַרגענטינע פֿון ייִדן, אָבער קיינער האָט זיך נישט פֿאַרנומען מיט ייִדישער ליטעראַטור, איך בין געווען דער איינציקער. מײַ 2014, מיט אַ מאָנאַט צוריק, האָט מען געוואָלט (מען האָט עס מן־הסתּם געטאָן), פּראַווען דרײַסיק יאָר זינט AMILAT עקזיסטירט. האָט מען זיך געווענדט צו מיר, טאָמער וויל איך זײַן פֿאָרזיצער פֿון אַ זיצונג. האָב איך געזאָגט, ניין, איך וויל געבן אַ רעפֿעראַט וועגן ייִדישער ליטעראַטור אין אַרגענטינע. האָט מען געמאַכט אַ דעליבעראַציע און מען האָט מיר געזאָגט ניין, דאָס איז אונדז נישט וויכטיק.

(המשך קומט)