פּובליציסטיק, ייִדיש־וועלט

דער עליטיזם בײַ טייל ייִדישע אַקאַדעמיקער איז קעגנפּראָדוקטיוו

The Elitism Of Some Yiddish Academics Is Counterproductive

פֿון דניאל גלאי

וואָס?! מיר זענען עליטיסטיש?

אַזוי וועט זיכער רעאַגירן אַ ייִדישיסט אויף עמעצן וואָס וועט אים אַזוי פֿאָרוואַרפֿן. מיגלעך אַז ס’וועלן זײַן אַנדערע, וועלכע וועלן רעאַגירן דווקא פֿאַרקערט. וואָס איז שלעכט דערין, אַז מיר זעען אויס עליטיסטיש? גענוג בלאָטע האָט מען אויף אונדז געוואָרפֿן, איז עס דווקא גוט, וואָס מע קוקט איצט אויף אונדז פֿון אונטן אַרויף…

אויך ווען דער דאָזיקער עליטיסטישער אימאַזש איז באַרעכטיקט צי ניט, איז געקומען די שעה זיך אַרײַנטראַכטן אין דער דאָזיקער פֿראַגע. אַ מאָל שאַפֿט זיך אַן אימאַזש וועלכער שטימט מיטן סוביעקט און אַ מאָל נישט. אַ מאָל פֿאַרקריפּלט מען דעם אימאַזש פֿון אַ געוויסער גרופּע און ס’ווערט כּמעט אוממיגלעך זיך באַפֿרײַען פֿון אָט דעם פֿאַלשן אימאַזש. יעדן פֿאַלס מוז דער סוביעקט אַליין זיך געבן אַ דין וחשבון ווײַל ער טראָגט אַן אַחריות דערויף, ווי אַזוי אַנדערע זעען אים. ווי אַ פּועל-יוצא פֿון אונדזער אַנאַליז וועלן מיר האָפֿנטלעך בעסער וויסן ווי אַזוי דאַרף מען זיך פֿירן.

לויט מײַן צוגאַנג איז איין זאַך קלאָר: דער אימאַזש פֿון עליטיזם שעדיקט דעם ייִדיש-רענעסאַנס, וואָס מיר לעבן דורך אין אונדזער צײַט. אַנשטאָט צוציִען און דערנענטערן נײַע חובֿבֿי-ייִדיש, זעט מען אַ געוויסן סנאָביזם וואָס שטערט דעם צוציִונגס-קראַפֿט פֿון ייִדיש און עס דערווײַטערט נײַע כּוחות וועלכע קאָנען פֿאַרפֿעסטיקן דאָס אויפֿלעבן אונדזער שפּראַך און אַשכּנזישע וואָרצלען.

אַבֿרהם סוצקעווער, אונדזער גרויסער נאַציאָנאַלער פּאָעט, פֿלעגט זאָגן, אַז ייִדיש וועט זיך אומקערן דווקא דורך די הויכע פֿענצטער. אַזוי האָט אים רבֿקה באַסמאַן בן-חיים אָפֿט מאָל ציטירט. אַנדערש געזאָגט, מיר, ייִדישיסטן, דאַרפֿן ניט גיין אויף באַריקאַדן. מיטן שאַפֿן אַ נײַעם ליד פֿילט דער שרײַבער אויס זײַן שליחות. מרדכי צאַנין, דאַקעגן, וואָס מיר האָבן לעצטנס אָפּגעצייכנט זײַן צענטן יאָרצײַט, האָט ניט פֿאַרפּאַסט קיין געלעגנהייט צו גיין אויף באַריקאַדן, מינדלעך און שריפֿטלעך, און אויסדריקן זיין טיפֿן צאָרן הלמאי ייִדיש ווערט דאָ, אין ישׂראל, אָפּגעשטויסן און ניט געהעריק אָפּגעשאַצט. אַ דאַנק אים ווייסן הונדערטער טויזנטער ישׂראלים, אַז אין ישׂראל איז דערשינען די טעגלעכע צײַטונג „לעצטע נײַעס‟ און ס’איז בײַ זיי פֿאַראַן אַ פּאָזיטיוון סענטימענט און בענקשאַפֿט צו דער ייִדישער שפּראַך.

דער פֿאַקט וואָס סוצקעווער, אין אונדזערע קאַנטן, ווערט אָפֿט דערמאָנט און צאַנין קוים-קוים, שאַפֿט אַ דיספּראָפּאָרציע און דינט דעם עליטיסטישן כאַראַקטער פֿון ייִדיש אויפֿן חשבון פֿון פֿאָלקסטימלעכקייט און דעם גערעדטן לשון פֿון אודנזער שפּראַך. ווער עס האַלט פֿון אַזאַ עליטיסטישן צוגאַנג ווערט פּאַסיוו אין דער עפֿנטלעכער אַרענע און איז נוטה מינדערצושעצן דעם קאַמף לטובֿת די ייִדיש-רעכט אין לאַנד.

צום בײַשפּיל, אין דער ניט-לײַכטער מערכה וואס איז אָנגעגאַנגען אין די יאָרן 1990 – 1996 לטובֿת דעם געזעץ פֿאַר ייִדיש אין ישׂראל פֿיגורירן ניט די נעמען פֿון ייִדיש-אַקאַדעמיקער. דאָס איז אין אָנקלאַנג מיטן האַלטן זיך אין אַ זײַט בשעת געזעלשאַפֿטלעכע ווידעראַנאַנדן און איז אַ פּועל-יוצא פֿון זייער עליטיסטישער פֿירונג.

אין אַלגעמיין איז פֿאַראַן אַ גרויסער מרחק צווישן אָט די פּראָפֿעסאָרן וועלכע האָבן אין זיך אײַנגעזאַפּט די ייִדיש-ירושה אין זייערע משפּחות — אַ פֿאַקט וואָס דערלויבט זיי שווימען ווי אַ פֿיש אין וואַסער אויפֿן געביט פֿון דער ייִדישער שפּראַך — און אין צווייטן עק: די ייִדיש-סטודענטן, וואָס אין זייער איבערוויגנדיקער מערהײט האָבן קיין ייִדיש וואִָרט ניט געהערט אין זייערע משפּחות. דער מרחק פֿרוסטירט אָפֿט מאָל די סטודענטן, וועלכע מוזן זיך פֿאַרמעסטן מיט שווערע טעקסטן און אָפֿט מאָל באַהילפן זיי זיך מיט איבערזעצונגען אויף אַנדערע לשונות. אויב די פּראָגראַמען וואָלטן געווען, למשל, אונטערן קעפּל פֿון אַשכּנזישע קולטור-לימודים אַרײַנרעכנדיק, אויסער ייִדישער שפּראַך און ליטעראַטור, געשיכטע, חורבן, שפּראַכן און לינגוויסטיק, טעאַטער, זשורנאַליזם אאַז”וו, וואָלט דער סטודענט באַקומען ברייטערע האָריזאָנטן, סײַ פֿון דער פֿאַרגאַנגענהייט און סײַ פֿון הײַנט. אפֿשר הייבט זיך פּאַוואָליע אָן צו אַנטוויקלען אַזאַ ריכטונג, נאָר דערווײַל הערשט ווײַטער דער עליטיסטישער אימאַזש פֿון ייִדיש.

ווי ווײַט איך ווייס איגנאָרירן די ייִדישע אַקאַדעמיקער די נײַע שאַפֿונגען פֿון שרײַבערס געבוירענע נאָכן חורבן. אפֿשר האַלטן זיי, אַז די דאָזיקע ווערק זענען גאָר שוואַכע און ניט ראוי זיי זאָלן זיך מיט דעם באַשעפֿטיקן. אויסער דעם, איז דאָך פֿאַראַן אַזוי פֿיל אָנגעזאַמלטע ייִדישע ליטעראטור פֿון עבֿר, אַז ווער האָט צײַט זיך פֿאַרנעמען מיט נײַע שאַפֿונגען…

ניט איך וועל באַשטימען דעם באַדײַט און וואָגיקייט פֿון די דערציילונגען, ראָמאַנענן, לידער און דראַמעס וועלכע ווערן הײַנט געשאַפֿן דורך מחברים, ייִנגערע און עלטערע. איין זאַך איז קלאָר: דער סימן מובֿהק פֿון אַ לעבעדיקער קולטור איז, אַז זי שאַפֿט נײַע ליטעראַרישע ווערק, וועלכע שפּיגלען אָפּ די נײַע ווירקלעכקייט און האָבן אַ באַדײַט פֿאר דער אַרומיקער געזעלשאַפֿט. אויב די הײַנטצײַטיקע ייִדישע שאַפֿונג האָט קיין ווערט ניט, הייסט עס, אַז די געשיכטע פֿון דער ייִדיש-שאַפֿונג האָט זיך פֿאַרענדיקט און די דאָזיקע קולטור געהערט לחלוטין צו דער פֿאַרגאַנגענהייט – בקיצור, אַן עליטיסטישער צוגאַנג צו ייִדיש, וואָס איגנאָרירט ניט נאָר די נײַע שאַפֿונג אלא אויך די פֿאָדערונגען פֿונעם הײַנטצײַטיקן, רעאַלן לעבן. אין געביט פון טעאַטער געשעט עפּעס גאַנץ ענלעכס. עס הערשן דאָרט אַלצווייסערס וועלכע באַשטימען וואָס איז גוט אָדער שלעכט פֿאַרן פּובליקום. אַנדערש געזאָגט, אַן עליטיסטישער — אָפֿט מאָל עם-האָרצישערצוגאַנג וואָס פּסלט די הײַנטיקע שאַפֿונג.

אַנדערע טענהן, אַז זייער ייִדיש איז דער העכסטער און בעסטער, ווי אויך מלומדים וועלכע זענען מקפּיד, אַז דער פּאַסיקל אויפֿן פֿיי זאָל תּמיד זײַן אויפֿן אָרט. ס’הייסט, אַזעלכע וועלכע זעען די ביימער, נאָר זעען ניט דעם וואַלד. דאָס אויך, פֿאַרשטענדלעך, פֿאַרפֿעסטיקט דעם עליטיסטישן אימאַזש פֿון ייִדיש.

אַף-על-פּי-כּן מיין איך, אַז אין די קומעדיקע יאָרן, בעיקר מיטן צופֿלוס פֿון יונגע כּוחות, וועט זיך אָט דער קינסטלעכער צוגאַנג אָפּשוואַכן. און ס’רעדט זיך ניט נאָר פֿון אַ סאָרט אימאַזש, נאָר פֿון אינטערעסן און אַ וועלטבאַנעם וועלכע זעען איצט אויס אַ ביסל אַלטמאָדיש. עס זענען זיכער פֿאַראַן אויסנאַמען, נאָר ליידער הערט מען ווייניק פֿון זיי. בקיצור, ס’וועט אויפֿקומען אַ נײַער דור, וועלכער וועט ניט דאַרפֿן באַשליסן צווישן סוצקעווער און צאַנינען, נאָר וועט פֿון ביידע ריזן שעפּן כּוח. איינער פֿון זיי מער אוניווערסאַל; דער צווייטער, מער ישׂראליש. ביידע צוזאַמען, אַן אינספּיראַציע פֿאַר אונדז אַלעמען.