ווי רופֿט מען אונדזערע קינדער?

What Do We Call Our Children?


פֿון הערשל גלעזער

Published October 31, 2013, issue of November 22, 2013.

נישט קיין וווּנדער, וואָס אַזעלעכע ווערטער ווי „זון” און „טאָכטער” זענען זייער פֿאַרשפּרייט איבער גאַנץ אייראָפּע — זיי זענען דאָך פֿון די יסודותדיקסטע ווערטער בײַם מענטש; כּמעט יעדער האָט דאָך אַ זון, אַ טאָכטער, אַ שוועסטער צי אַ ברודער. זענען זיי אין דער זעלביקער קאַטעגאָריע וואָס „מאַמע” און „טאַטע”.

דאָס ייִדישע וואָרט „זון” איז אַ טייל פֿון אַ ווערטערנעסט וואָס ציט זיך פֿון סאַמע מערבֿ־ ביז סאַמע מיזרח־אייראָפּע און אַזש קיין אַזיע. נישט נאָר זענען דאָ קאָגנאַטן אויף ענגליש (son) און דײַטשיש (Sohn), נאָר אויך אויף האָלענדיש  (zoon), טשעכיש־פּויליש־רוסיש (syn), ליטוויש (sūnus) און אַפֿילו סאַנסקריטיש (sūnu; אַגבֿ, איז נישט קיין צופֿאַל, וואָס ליטוויש און סאַנסקריטיש זענען אַזוי ענלעך, אָבער דאָס איז שוין אַ מעשׂה פֿאַר זיך.) דער אָבֿ פֿון די אַלע איז אַן אינדאָאייראָפּעיִשער שורש וואָס איז געווען טײַטש ‘געבוירן’ און איז שפּעטער אײַנגעענגט געוואָרן, קודם אויף ‘געבוירן ווערן’ און סוף־כּל־סוף אויפֿן ‘געבוירן ווערן פֿון אַ זכר; זון’.

וועגן דעם וואָרט „זון” לאָזט זיך אַ סך אָנשרײַבן. אָט האָבן מיר אויף מאַמע־לשון צוויי ווערטער „זון”: „די זון” שײַנט, „דער זון” איז אַ קינד. ליטווישע ייִדן רעדן ביידע אַרויס אויפֿן זעלביקן אופֿן: /zun/; דרומדיקע — פּוילישע און אוקראַיִנישע — ווידער, זאָגן „די /zĭn/” פֿאַר דעם וואָס שײַנט אין הימל, מיט אַ קורצן, אָפֿענעם וואָקאַל, בשעת זיי זאָגן „דער /zin/” פֿאַרן קינד, מיט אַ לאַנגן אָדער פֿאַרמאַכטן וואָקאַל. אויף ענגליש רעדט מען אַרויס, פֿאַרשטייט זיך, sun און son אויפֿן זעלביקן אופֿן, אָבער מע שרײַבט זיי אויף צוויי פֿאַרשיידענע אופֿנים; אויף דײַטשיש Sonne און Sohn רעדט מען אַרויס און מע שרײַבט זיי אויך אַנדערש, נאָר פּונקט ווי אויף ייִדיש איז דער וואָקאַל פֿונעם ערשטן קורץ, פֿונעם צווייטן — לאַנג.

פֿאַר וואָס זשע האָט ייִדיש /u ~ i/ און דײַטשיש גאָר /o/? וואָרן נײַ־הויכדײַטש האָט די ווערטער געשעפּט פֿון מיטל־דײַטשיש, בשעת ייִדיש האָט זיי פֿון דרום־דײַטשיש — דאָרטן זאָגט מען /zŭn/, מיט אַ קורצן וואָקאַל, אַקעגן /zūn/, מיט אַ לאַנגן.

וואַרט, איר זענט נאָך נישט פֿאַרטיק. ליטווישע ייִדן זאָגן, ווי געזאָגט, „דער /zun/” אויף איינעם, „די /zin/” אויף מיין. און דרומדיקע? טייל זאָגן „דער /zin/, די /zin/” — ד”ה, דער איינציקער חילוק איז דער אַרטיקל; אַנדערע, ווידער, זאָגן „דער /zin/, די /zinen/”. דער אַרויסרעד /zinen/ איז ענלעך צו, אָבער נישט אידענטיש מיט, דעם אַרויסרעד פֿון „זינען” ‘שׂכל, געדאַנק’. פֿאַראַן, אָבער, אַ שמאָלער פּאַס אין צפֿון־אוקראַיִנע וווּ מע רעדט דאָס אַזוי גערופֿענע חיריק־לשון, וווּ ווערטער מיט ע רעדט מען אַרויס מיט /i/: „שטעטל” /shtitl/, „לעבן” /libn/, „פֿערד” /fird/, „זען” /zin/ אאַז”וו. אין אַ חלק פֿון דעם חיריק־שטח, אַרום ראָוונע, איז אויך נישטאָ קיין חילוק צווישן „די זון” און „דער זון” — ביידע רעדט מען אַרויס מיט /i/, נישט /ĭ/. הייסט עס, אַז דאָרטן זאָגט מען „די /zin/” (אויפֿן הימל), „דער /zin/” (אַ קינד), „די /zinen/” (סײַ אויפֿן הימל, סײַ קינדער), „דער /zinen/” (געדאַנק); „איך /zi/ די /zin/” (אויפֿן הימל), „איך /zi/ דעם /zin/” (קינד). ווער רעדט נאָך, אַז „זי” רעדט מען דאָך אויך אַרויס /zi/! און פֿונדעסטוועגן קענען זיך די דאָרטיקע פֿאַרשטיין…

פֿאַראַן אין אייראָפּע אַ צווייטע סעריע ווערטער, פֿון אַן אינדאָאייראָפּעיִשן שורש dhēi טײַטש ‘זייגן’: קודם־כּל דאָס לאַטײַנישע fīlius ‘זון’ (אויף לאַטײַניש ווערט פֿון dh — f), וואָס דערפֿון וואַקסן ס’פֿראַנצייזישע fils, ס’שפּאַנישע hijo, ס’פּאָרטוגאַלישע filho, ס’איטאַליענישע figlio און ס’רומענישע fiu; אַזוי אויך דאָס לעטישע dēls און אַפֿילו ס’סלאַווישע וואָרט פֿאַר ‘קינד’: טשעכיש dítě, פּויליש dziecko, רוסיש deti ‘קינדער’. פֿון דעם שורש שטאַמען אויך די ראָמאַנישע ווערטער פֿאַר ‘טאָכטער’: לאַטײַניש fīlia, פֿראַנצייזיש fille, שפּאַניש hija, פּאָרטוגאַליש filha, איטאַליעניש figlia, רומעניש fie און fiică.

אָבער חוץ די נאָר וואָס אויסגערעכנטע, שטאַמען ס’רובֿ אייראָפּעיִשע ווערטער פֿאַר „טאָכטער‟ פֿון אַן אַנדער שורש, וואָס נעמט זיך אפֿשר פֿונעם ווערב פֿאַר ‘מעלקן’ (למשל, פּויליש doić), וואָס מיר האָבן שוין אַרומגערעדט אונטער „מילעכיקס”: ייִדיש „טאָכטער”, דײַטשיש Tochter, ענגליש daughter, האָלענדיש dochter, אַלט־גרעקיש thygater, ליטוויש duktė, סאַנסקריטיש duhitar, טשעכיש dcera, פּויליש córka, רוסיש ‘doch.

אויף לשון־קודש, פֿון דער סעמיטישער משפּחה, האָט מען, פֿאַרשטייט זיך, אין גאַנצן אַנדערע ווערטער: „בן” ‘זון’, „בת” ‘טאָכטער’; אַזוי אויך אויף אַראַביש – ibn און bint. אויף אונגעריש זעט מען אַ טשיקאַווען צופֿאַל: אויף ‘זון’ זאָגט מען fiú, כּמעט אידענטיש מיטן רומענישן, נאָר די מקורים שווערן אויף באָרד און פּאות, אַז ס’אונגערישע איז אַן אַלט וואָרט פֿון דער פֿינאָאוגרישער משפּחה און האָט נישט קיין שײַכות מיטן לאַטײַניש־רומענישן, אַ והא־ראַיה: אויף פֿיניש זאָגט מען poika, וואָס דערפֿון נעמט זיך ס’שוועדישע pojke און אפֿשר אַפֿילו ס’ענגלישע boy! (דאָס אונגערישע lány ‘טאָכטער’ איז אויך אַ פֿינאָאוגריש וואָרט, וואָס האָט נישט געהאַט קיין השפּעה אויף די אייראָפּעיִשע לשונות.)

אָט זענען עטלעכע וועלטסווערטלעך וועגן זין און טעכטער, וואָס דריקן דווקא אויס זייער נישט־שיינע סענטימענטן:

אַז ס’ווערט געבוירן אַ זון איז אין אַלע ווינקעלעך ליכטיק, אַ טאָכטער — איז חושך.
זיבן זין ברענגען אַ שטול אין גן־עדן, זיבן טעכטער — אַ שטול אין גיהנום.
בעסער אַ זון אַ בעדער איידער אַ טאָכטער אַ רביצין.
אַ שיינע טאָכטער איז אַ האַלבע פּרנסה.
אַז די מוטער איז אַ קו איז די טאָכטער אַ קאַלב.
די טאָכטער שטראָפֿט/זאָגט מען, די שנור מיינט מען.
אַז מע איז אין כּעס אויף דער שנור שרײַט מען אויף דער טאָכטער.