אַסימילירטע פֿרומע לײַט

Assimilated Orthodox Jews

פֿרומע ייִדישע משפּחות וועלן הײַנט גיכער נעמען די קינדער לויפֿן סקי איידער אויף אַ טור פֿונעם „לאָוער איסט סײַד‟
פֿרומע ייִדישע משפּחות וועלן הײַנט גיכער נעמען די קינדער לויפֿן סקי איידער אויף אַ טור פֿונעם „לאָוער איסט סײַד‟

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

Published November 03, 2013, issue of November 22, 2013.

זינט ס’איז אַרויסגעקומען די „פּיו־שטודיע”, וואָס האָט באַוויזן אַ ממושתדיקע ירידה פֿון ייִדן, וואָס אידענטיפֿיצירן זיך מיט דער ייִדישער רעליגיע, האָבן אַ צאָל פֿיגורן אין דער ייִדיש־וועלט געטענהט, אַז די צרה מיט די רעזולטאַטן איז וואָס די פֿאָרשער האָבן בלויז געמאָסטן דעם ייִדישן תּמצית פֿון די באַטייליקטע לויט זייער פֿאַרבינדונג צו רעליגיע און מדינת־ישׂראל, און זיי נישט געפֿרעגט וועגן זייער באַטייליקונג אין קולטורעלע ייִדישע (Jewish) אַקטיוויטעטן.

דאָס איז טאַקע אַ גוטער אַרגומענט, ווײַל אַ סך סעקולערע ייִדן גייען קיין מאָל נישט אין קיין סינאַגאָגע, פֿאָרן נישט קיין ישׂראל און פּראַווען נישט קיין ייִדישע יום־טובֿים. פֿון דעסטוועגן, האַלטן זיי זיך פֿאַר ייִדן. אפֿשר ווען מע וואָלט זיי געפֿרעגט ווי אָפֿט גייען זיי אויף ייִדישלעכע קולטורעלע אונטערנעמונגען (קינאָ־פֿעסטיוואַלן, קלעזמער־קאָנצערטן) אָדער ווי אָפֿט לייענען זיי ביכער וועגן ייִדישע טעמעס (זכרונות פֿונעם חורבן; ראָמאַנען מיט ייִדישע הויפּטהעלדן), וואָלטן די פֿאָרשער אידענטיפֿיצירט מער פֿון זיי ווי איבערגעגעבענע ייִדן.

אַזאַ ענדערונג אין דער אַנקעטע וואָלט, אַוודאי, נישט געביטן דעם פֿאַקט, וואָס אַזוי פֿיל סעקולערע און נישט־אָרטאָדאָקסישע ייִדן האָבן חתונה מיט נישט־ייִדן, אָבער ס׳וואָלט כאָטש באַטאָנט די מעגלעכקייט, אַז אַזאַ ייִד, אָדער די קינדער פֿון אַזוינע ייִדן, קאָנען זיך נאָך אַלץ שטאַרק אידענטיפֿיצירן ווי ייִדן.

די שמאָלע אַמעריקאַנער דעפֿיניציע פֿון אַ „ייִדישן” ייִד נעמט אַרײַן צוויי מעגלעכקייטן: לויט דער רעליגיע (אָרטאָדאָקס, קאָנסערוואַטיוו, רעפֿאָרם, אאַז״וו), אָדער לויט זײַן פֿאַרבינדונג צו מדינת־ישׂראל. דאָס זעט מען אומעטום: אין די אַנקעטעס וואָס מע פֿירט דורך, אין דער אַנגלאָ־ייִדישער פּרעסע און אין דער ייִדישער בילדונג. מײַן מיטאַרבעטער, גענאַדי עסטרײַך, אַ געהילף־פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישע שטודיעס אינעם “ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט”, האָט נישט איין מאָל געשריבן וועגן די סטודענטן אין זײַנע קלאַסן, וועלכע האָבן פֿאַרענדיקט 12 יאָר פֿון אַ ייִדישער טאָגשול, און ווייסן זייער ווייניק וועגן דער אייראָפּעיִשער ייִדישער געשיכטע אָדער ליטעראַטור פֿון די פֿאַרגאַנגענע 1,000 יאָר.

דאָס נעמט אויך אַרײַן די אָרטאָדאָקסישע טאָגשולן, וווּ מע וואָלט געמיינט, אַז די תּלמידים וואָלטן בעסער געוווּסט, און געווען מער פֿאַראינטערעסירט, אין דעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן אין אייראָפּע ווײַל זיי האָבן במשך פֿון די שול־יאָרן דאָך געלייענט שריפֿטן פֿון רש״י (פֿראַנקרײַך, דעם 11טן יאָרהונדערט), און דער נצי״בֿ (וואָלאָזשין, דעם 19טן יאָרהונדערט). אויב מע פֿרעגט אָבער אַ דורכשניטלעכן תּלמיד פֿון אַ ייִדישער מיטלשול, למשל, ווער איז געווען דער ווילנער גאון, משה מענדלסאָן אָדער י. ל. פּרץ, האָב איך אַ ספֿק, צי זיי וועלן וויסן אַ סך מער ווי ייִדישע קינדער וואָס לערנען זיך אין די נישט־ייִדישע שולן.

ווי איינע וואָס איז אַקטיוו אין אַ מאָדערן־אָרטאָדאָקסישער קהילה, און וועלכע האָט יאָרן לאַנג געשיקט די קינדער אין אָרטאָדאָקסישע טאָגשולן, האָב איך אַליין באַמערקט עטלעכע זאַכן, וואָס ווײַזן ווי דערווײַטערט זענען הײַנט אַ סך אַשכּנזישע מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע ייִדן, בפֿרט די אונטער 40 יאָר, פֿון זייער היסטאָרישן און קולטורעלן אָפּשטאַם. אין אַ געוויסן זינען קען מען זיי אַפֿילו באַצייכענען פֿאַר “קולטורעל אַסימילירט”.

מיט אַנדערע ווערטער, זיי היטן טאַקע שבת און כּשרות; די מענער דאַווענען אין אַ טעגלעכן מנין, און די פֿרויען גייען אין דער מיקווה, אָבער זיי זעען נישט אויס מער אינפֿאָרמירט אָדער מער פֿאַראינטערעסירט אין דער ייִדישער (דאָ מיין איך סײַ Yiddish, סײַ Jewish) קולטור, ווי אַנדערע — אַפֿילו נישט־ייִדישע — יונגע אַמעריקאַנער.

ערשטנס, ווײַזן ווייניק פֿון זיי אַרויס אַן אינטערעס אין דעם וואָס איך שרײַב פֿאַר אַ ייִדיש־שפּראַכיקער צײַטונג, אָדער וואָס איך רעד מיט מײַנע קינדער אויף ייִדיש. אין בעסטן פֿאַל, וועלן זיי זאָגן אַ פּאַרעווען “זייער שיין” (“Very nice”), כאָטש איך זע אויף זייערע פּנימער, אַז זיי פֿאַרשטייען בכלל נישט פֿאַר וואָס איך טו עס. אַנדערע וויצלען זיך וועגן דעם, אָדער פֿרעגן כּסדר: “נו, דו אַרבעטסט נאָך בײַם ׳פֿאָרווערטס׳?” זייער ווייניק פֿון זיי האָבן אַ מאָל געלייענט אַ ייִדיש ווערק אין איבערזעצונג, און אויב יאָ — בלויז באַשעוויס, און דאָס אויך בלויז מיט יאָרן צוריק, גלײַך נאָך דעם ווי ער האָט געוווּנען דעם נאָבעל־פּריז. דאָס קאָן אָבער אויך זײַן צוליב דעם וואָס זיי — ווי ס׳רובֿ יונגע אַמעריקאַנער — לייענען בכלל נישט קיין ראָמאַנען.

דעם גלײַכגילט צו ייִדיש האָב איך אויך געזען, אַגבֿ, בײַ די חרדישע, נישט־חסידישע קרײַזן דאָ אין אַמעריקע, בפֿרט בײַ די פֿרויען. זיי זאָגן אויך “זייער שיין!”, אָבער פֿאַרשטייען בכלל נישט פֿאַר וואָס ס׳איז וויכטיק אויפֿצוהאַלטן די ייִדישע שפּראַך.

צווייטנס, זענען זייערע אינטערעסן בכלל אַ סך נעענטער צו די אינטערעסן פֿון אַנדערע אַמעריקאַנער, איידער צו ייִדן פֿון אַ פֿריִערדיקן דור. ווייניק וועלן בשעת די וואַקאַציע־טעג, למשל, מאַכן אַ טור מיט זייערע קינדער פֿונעם “לאָוער איסט סײַד”; אַ סך מער פֿון זיי וועלן אַוועקפֿאָרן מיט די קינדער אין די בערג צו לויפֿן סקי! אין SAR, למשל (די ריווערדייל־טאָגשול, וווּ מײַנע קינדער האָבן זיך געלערנט), נעמט מען יעדעס יאָר דעם גראַדויִר־קלאַס קיין אָטאַווע צו לויפֿן סקי. ווען מײַן זון איז געפֿאָרן אַהין, איז ער געווען כּמעט דער איינציקער צווישן די 70 פֿרומע קינדער, וואָס האָט נאָך קיין מאָל נישט געטאָן אַזאַ ספּאָרט (און ער האָט טאַקע צעבראָכן דעם פֿוס אויך…)

די קולטורעלע אַסימילאַציע קען מען אויך זען דורך די מאכלים, וואָס זיי עסן: אין אַ פֿליישיקן רעסטאָראַן וועלן זיי יאָ עסן געוויסע היימישע פּאָטראַוועס ווי פּאַסטראַמי, האָלעפּצעס און געפֿילטע פֿיש, אָבער אין אַ מילכיקן רעסטאָראַן, וועלן ס׳רובֿ פֿון זיי גיכער אויסקלײַבן פּיצע און סושי ווי בלינצעס און פּיראָגן. אַ כּשר קאָבכוך, וואָס SAR האָט לעצטנס אַרויסגעלאָזט — אַ זאַמלונג פֿון די בעסטע רעצעפּטן פֿון די SAR־משפּחות — האָט כּמעט נישט אַרײַנגענומען קיין איין טראַדיציאָנעל אַשכּנזיש מאכל — אַפֿילו נישט קיין קוגל! (ספֿרדישע רעצעפּטן זענען יאָ געווען, ווײַל אפֿשר שעמט מען זיך ווייניקער מיט די ספֿרדישע פּאָטראַוועס, ווי מיט די מאכלים פֿון די אייגענע באָבע־זיידעס).

ס׳קאָן זײַן, אַז דער ייִנגערער דור מאָדערן־פֿרומע ייִדן וואָלט מער געוווּסט וועגן דער ייִדישער געשיכטע און קולטור, ווען די טאָגשולן וואָלטן דאָס ערנסט אַרײַנגענומען אין זייער קוריקולום. די תּירוצים פֿון די טאָגשול־אַדמיניסטראַטאָרן זענען שוין אָבער גוט־באַקאַנט: אַז מע לערנט מיט די תּלמידים חומש, נבֿיאים, גמרא און מאָדערנעם העברעיִש, בלײַבט זייער ווייניק צײַט זיך צו פֿאַרנעמען מיט סעקולערע ייִדישע שטודיעס, בפֿרט ווען די עלטערן ווילן מע זאָל אויך אָפּגעבן פּונקט אַזוי פֿיל צײַט אויף מאַטעמאַטיק, וויסנשאַפֿט, אַמעריקאַנער שטודיעס און קאָמפּיוטערײַ.

נישט געקוקט אויף די אַלע חסרונות אין דער הײַנטיקער ייִדישער בילדונג — און בפֿרט, וואָס די רעליגיעזע לימודים פֿאַרנעמען אַזאַ גרויסן טייל פֿונעם קוריקולום, אויפֿן חשבון פֿון דער ייִדישער געשיכטע און ליטעראַטור — דאַרף מען אָבער אויך אין זינען האַלטן, אַז ס׳רובֿ פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור קען מען פּשוט נישט פֿאַרשטיין אָן אַ טיפֿן וויסן אין תּורה.

אַ מאָל, ווען איך לייען פֿאָר אַ ייִדיש ליד אָדער דערציילונג פֿאַר מײַן משפּחה, באַניצט זיך דער שרײַבער מיט אַ פּסוק, אָדער אַ לשון־קודשדיקן טערמין, וואָס איך פֿאַרשטיי נישט, און איינער פֿון מײַנע זין וועלן עס גלײַך אויסטײַטשן, און אַפֿילו ציטירן פֿון וואַנען עס קומט (שיר השירים; יחזקאל הנבֿיא, אאַז״וו). נישט בלויז באַוווּנדער איך זיי, כ׳בין זיי אַפֿילו אַ ביסל מקנא, וואָס זיי זענען אַזוי דורכגעדרונגען מיט תּורה־וויסן, אַז זיי קענען פֿאַרשטיין וואָס שלום־עליכם אָדער חיים גראַדע שרײַבן בעסער פֿון מיר, אַ גראַדואַנטקע פֿונעם “ייִדישן לערער סעמינאַר”.

דערצו, ווען זיי שרײַבן מיר בריוו אויף ייִדיש, מאַכן זיי זעלטן גרײַזן בײַ די לשון־קודשדיקע ווערטער. פּשוט אויף טשיקאַוועס האָב איך נעכטן בײַם וועטשערע־טיש געפֿרעגט מײַן זון, גדליה, ווי שרײַבט מען “גיהנום”, האָט ער מיר גלײַך געזאָגט דעם ריכטיקן אויסלייג. כ׳קען אײַך נישט זאָגן וויפֿל פֿאַרגרײַזטע וואַריאַנטן כ׳האָב שוין במשך פֿון די יאָרן געזען פֿונעם וואָרט “גיהנום”. ס׳איז אַ צרה, וואָס איך ראַנגל זיך פּערזענלעך מיט דעם שוין יאָרן לאַנג. כ׳געדענק גוט ווי מײַן טאַטע פֿלעגט מיך וואָרענען, אַז גרײַזן אין אויסלייג און גראַמאַטיק זענען נישט געפֿערלעך, אָבער גרײַזן אין לשון־קודש קאָנען גורם זײַן אַ רעפּוטאַציע פֿון טיפֿער עם־הארצות.

מיט יאָרן צוריק האָט אַ ייִדישער אַקאַדעמיקער — אַ סעקולערער ייִד וועלכער האָט דווקא געקענט גוט לשון־קודש — מיר דערציילט, אַז דעם פֿריִערדיקן שבת איז ער געווען אַ גאַסט אין אַ סינאַגאָגע, און האָט צום ערשטן מאָל אין לעבן געזען ווי מע מאַכט “הגבה” און “גלילה”, דער מאָמענט נאָכן תּורה־לייענען ווען איין ייִד הייבט אויף די ספֿר־תּורה, אַז אַלע זאָלן עס זען, און אַ צווייטער טוט אָן אויף איר דאָס מענטעלע און כּתר. “כ׳האָב עס שוין אַ סך מאָל געלייענט אין דער ייִדישער ליטעראַטור, נאָר דאָס איז דאָס ערשטע מאָל, וואָס איך האָב עס געזען מיט די אייגענע אויגן!”

הגם איך האָב זיך געפֿרייט וואָס דער אַקאַדעמיקער האָט, סוף־כּל־סוף, געהאַט אַ געלעגנהייט צו זען ווי מע פֿירט דורך אַזאַ עכטע ייִדישע טראַדיציע, האָט עס מיר אויך געגעבן אַ צופּ בײַם האַרצן. לערנען ייִדישקייט דורך די ביכער איז אַן אויפֿטו, אָבער בלויז פֿונעם אינטעלעקט. אויב אַ מענטש וויל פֿאַרשטיין דעם אַמאָליקן ייִד פֿון די ייִדיש־רעדנדיקע קאַנטן פֿון מזרח־אייראָפּע, מוז דער ייִדישער לעבן־שטייגער זײַן בײַ אים אַ לעבעדיקע זאַך נאָך פֿון די קינדער־יאָרן. דערפֿאַר, האַלט איך, אַז די פֿרומע טאָגשולן, וואָס דערציִען אונדזערע קינדער — נישט געקוקט אויף אַלע זייערע חסרונות — קומט אַ גרויסן יישר־כּוח.