אָוונט לכּבֿוד נײַער ייִוואָ־געשיכטע

Evening in Honor of New YIVO History

צירל קוזניץ, יאַנקל סאַלאַנט, און עלקע קעלמאַן
צירל קוזניץ, יאַנקל סאַלאַנט, און עלקע קעלמאַן

פֿון לייזער בורקאָ

Published May 20, 2014, issue of June 06, 2014.

דעם 15טן מײַ האָט דער ייִוואָ אײַנגעאָרדנט אַ פֿײַערלעכן אָוונט לכּבֿוד דער נײַער געשיכטע פֿונעם ווילנער ייִוואָ, אָנגעשריבן פֿון פּראָפֿ׳ צירל קוזניץ, „ייִוואָ און די שאַפֿונג פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור‟ (YIVO and the Making of Modern Jewish Culture). דאָס איז די ערשטע פֿולע געשיכטע פֿונעם ייִוואָ בכלל, איינע פֿון די צענטראַלע קולטור־אינסטיטוציעס פֿונעם מיזרח־אייראָפּעיִשן ייִדנטום פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה. די מחברטע האָט געפֿאָרשט און געאַרבעט אויף דער דאָזיקער געשיכטע, אין ניו־יאָרק און אין ווילנע, קנאַפּע 20 יאָר, פֿריִער ווי די טעמע פֿון איר דיסערטאַציע און דערנאָך אויף אַרויסצוגעבן זי בײַם חשובֿן פֿאַרלאַג פֿון קיימברידזש־אוניווערסיטעט. קוזניץ האָט אַרײַנגעלייגט אין דעם באַנד אַזוי פֿיל התמדה און אַזוי לאַנג געשליפֿן דעם טעקסט, אַז זי וויצלט זיך: אין ישׂראל האָט מען אויפֿגעהערט זאָגן „ביז משיח וועט קומען‟, און אָנגעהויבן זאָגן „ביז צירלס בוך וועט קומען‟. נאָר דאָס וואַרטן איז כּדאַי געווען, ווײַל דאָס בוך איז, סוף־כּל־סוף, געקומען אונדז אויסלייזן פֿון אונדזער אומוויסן.

בײַם אָוונט האָט מען סײַ געיום־טובֿט אויף אַ וויסנשאַפֿטלעכן אופֿן, סײַ אַרומגעדערט די טעמעס, פֿאַרבונדן מיט דער געשיכטע. אין דער דיסקוסיע האָבן זיך באַטייליקט קוזניץ אַליין מיט די היסטאָריקער פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן, סטיוו (צבֿי) זיפּערשטיין, שמואל קאַסאָוו, און שמעון ראַבינאָוויטש. דאָרט האָט זיפּערשטיין קענטיק געשעפּט נחת, ווײַל קוזניץ האָט אָנגעהויבן דעם פּראָיעקט ווי אַ סטודענטקע זײַנע אין סטאַנפֿאָרד־אוניווערסיטעט. מע האָט אָבער ניט בלויז געפּאַטשט זיך אין בײַכל, נאָר אויך געשטעלט קריטישע פֿראַגעס, וואָס ניט אַלע זײַנען טאַקע פֿאַרענטפֿערט געוואָרן.

דער עיקר, איז די היסטאָריקער געלעגן אויפֿן געוויסן דער פֿאַקט, אַז דער ייִוואָ אין אַמעריקע האָט ניט פֿאַרנומען די זעלבע וויכטיקע פּאָזיציע אינעם ייִדישן לעבן ווי פֿאַר דער מלחמה אין ווילנע, און אַז מע האָט זײַן ווילנער תּקופֿה אויך היפּש מיטאָלאָגיזירט. מאַקס ווײַנרײַך — דער איינציקער ייִוואָ־גרינדער, וואָס האָט איבערגעלעבט די מלחמה — האָט נאָך אין די 1930ער יאָר געשריבן, אַז נאָר אין ווילנע האָט דער ייִוואָ געקענט אויפֿקומען, ווײַל דאָרט טראָגן אין זיך די ייִדישע געשיכטע אַפֿילו די שטיינער. נאָר אַז מע לייענט זײַנע בריוו, זאָגט קוזניץ, זעט מען, אַז עס האָט גענומען עטלעכע יאָר, ביז ער האָט זיך אײַנגערעדט, אַז ווילנע איז דאָס ריכטיקע אָרט. און די צענטראַלע ראָלע, וואָס דער ווילנער ייִוואָ האָט געשפּילט בײַ די פּוילישע ייִדן, ווי אַ כּמו־רעגירונג פֿאַר אַ פֿאָלק אָן אַ מלוכה, איז נאָר געווען פֿאַר דער ייִדישיסטישער מינדערהייט — אַוודאי, ניט פֿאַר ס׳רובֿ פֿרומע ייִדן, ציוניסטן, אַסימילאַטאָרן, און סתּם גלײַכגילטיקע.

אָפֿט פֿאַרגלײַכט מען דעם ייִוואָ מיטן העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים, וואָס איז אויך געגרינדעט געוואָרן אין 1925. אָבער בשעת אונדזערע היסטאָריקער עקזאַמינירן שוין לאַנג די העברעיִשע וויסנשאַפֿטלעכע ליטעראַטור פֿון יענער תּקופֿה אינעם קריטישן ליכט פֿון דער ציוניסטישער אידעאָלאָגיע, ווילן זיי ניט צו שטאַרק טשעפּען די ייִדישיסטישע פֿאָרשער, וואָס האָבן, פֿאַרשטייט זיך, געהאַט אייגענע אידעאָלאָגישע אײַנרעדענישן. דערבײַ האָט מען עפּעס אַ געפֿיל, אַז מע דאַרף האָבן רחמנות אויף די ייִדישיסטן, נעבעך, וואָס האָבן אַזוי ביטער פֿאַרלוירן דעם „שפּראַכנקאַמף‟.

וואָס שייך דעם איבערגאַנג פֿונעם ייִוואָ פֿון ווילנע קיין ניו־יאָרק, האָט ראַבינאָוויטש באַמערקט: „בעסער ווען זיי וואָלטן זיך איבערגעקליבן קיין מאָנטרעאָל‟. אין דער אַמעריקאַנער ייִדישער קהילה האָט דער ייִוואָ ניט געקענט פֿאַרנעמען דעם זעלבן פּלאַץ ווי אין פּוילן. דער צוצי־כּוח פֿון אינטעגראַציע און דער גרויסער אָנזען פֿון ציוניזם האָבן ניט דערמעגלעכט אַ המשך פֿון דעם גלות־נאַציאָנאַליזם און פֿון דער ייִדישער שפּראַך גופֿא. אין מאָנטרעאָל, וווּ די פֿראַנצויזישע שפּראַך האָט ניט געהאַט אַזאַ כּוח און מע האָט אָנערקענט די רעכט פֿון מינדערהייטן צו האָבן אַ קולטור פֿאַר זיך, וואָלט דער ייִוואָ געהאַט אונטער זיך אַ פֿעסטערן באָדן.

די סאַמע טשיקאַווע פֿראַגע האָט געשטעלט זיפּערשטיין: פֿאַר וואָס האָט דער ייִוואָ, היסטאָריש געזען, אַזאַ אַמביוואַלענץ לגבי הצלחה? אַזוי ווי הצלחה וואָלט געפּאַסט נאָר פֿאַר „זיי‟, פֿאַר די „אָלרײַטניקעס‟ און אַסימילאַטאָרן, ניט פֿאַר אונדז. מאָראַליש איז די הצחלה אונטער עפּעס אַ חשד. דער ייִוואָ איז געווען דאָס לאָגישע אָרט פֿאַר דער חורבן־פֿאָרשונג, אָבער אַנשטאָט אים זײַנען אַנדערע אינסטיטוציעס געוואָרן דער צענטער, אין די לעצטע יאָרן — דער חורבן־מוזיי אין וואַשינגטאָן. דער ייִוואָ האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער באַנײַונג פֿון דער קלעזמער־מוזיק, דאָרט האָבן געאַרבעט עטלעכע פֿון די בעסטע מוזיקער. אָבער צו ביסלעך זײַנען זיי אַוועק ערגעץ אַנדערש, און דער ייִוואָ האָט פֿאַרלוירן זײַן שליסל־פּאָזיציע.

די ייִדישיסטן האָבן לאַנג געהאַט אַ טבֿע צו ראָמאַנטיזירן שוואַכקייט און אָרעמקייט, אַזוי ווי זיי וואָלטן געווען גרויסע מעלות. אויב מען שטיצט כּסדר דעם שוואַכערן צד, דעם שלימזל, איז ניט קיין חידוש צו פֿאַרשפּילן. אפֿשר דערקלערט דער דאָזיקער פּראָבלעמאַטישער פּסיכאָלאָגישער צוגאַנג, כאָטש צום טייל, פֿאַר וואָס דער ייִוואָ האָט ניט געקענט דערפֿילן דאָס גרויסע שליחות, וואָס ווײַנרײַך און די אַנדערע גרינדער האָבן אויף אים אַרויפֿגעלייגט.

צום סוף פֿון דער פּראָגראַם האָט מען געהערט פֿראַגעס פֿונעם עולם, און די סאַמע לעצטע פֿראַגע איז געווען: וואָס טוט דער ייִוואָ הײַנט? שמואל נאָריך — הײַנט דער פֿאַרלעגער פֿון „פֿאָרווערטס‟, אָבער מיט יאָרן צוריק דער דירעקטאָר פֿון ייִוואָ — האָט געמאַכט אַן אינטערעסאַנטע באַמערקונג: ווען די פּוילישע ייִדן האָבן אין די 1930ער יאָרן זיך געראַנגלט מיט דער קולטורעלער אַסימילאַציע און מיט דער ייִדישער אידענטיטעט, האָט דער ייִוואָ זיי געהאָלפֿן; הײַנט, ווען די אַמעריקאַנער ייִדן האָבן ענלעכע פּראָבלעמען, קען דער ייִוואָ שפּילן די זעלבע ראָלע. מע דאַרף זיך נאָר פֿרעגן ווי אַזוי; און כּדי מע זאָל ניט האָבן די זעלבע טעותן ווי דעמאָלט, איז כּדאַי צו לייענען קוזניצעס בוך.