קונסט און קולטור, פּובליציסטיק

הינטער די קוליסן מיט באָריס טאָמאַשעווסקי

Backstage with Boris Tomashevsky

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

געווען אַמאָל אַ ייִדישער אַקטיאָר, וועלכער האָט געהייסן מיכל מיכאַלעסקאָ. איין מאָל האָט ער געשפּילט די ראָלע פֿון אַ פֿאָטער, וואָס איז צוריקגעקומען פֿון אַ לאַנגער רײַזע און זיך דערוווּסט, אַז מען האָט זײַן איינציק קינד אַרײַנגעגעבן אין אַ יתומים־הויז.

דער אַקטיאָר, וועלכער האָט אים געדאַרפֿט איבערגעבן די ביטערע נײַעס, האָט זיך פּלוצעם איבערגעוועקט און אַרויסגעשטאַמלט אויפֿן הויכן קול:

„איך האָב דײַן קינד אַרײַנגעגעבן אין אַ מושבֿ־זקנים!‟

ליבע פֿרײַנט, הײַנט איז דאָס קינד אונטערגעוואַקסן, געוואָרן אַ פּאָלנער „אַמעריקען־סיטיזען יו־נאָו‟, ווי אַהרן צײטלין באַצײכנט עס אין זײַן „מאָנאָלאָג אין פּליינעם ייִדיש‟. דאָס קינד אָדער דאָס אייניקל האָט מיט דער צײַט באַקומען אַמנעזיע און פֿאַרגעסן פֿון וואַנען ער קומט, און פֿון וועמען ער שטאַמט.

אייניקע לויפֿן זוכן זייער אָפּשטאַם אויף די ליסטעס פֿון די ערשטע עמיגראַנטן, וואָס האָבן געלאַנדעט אין „עליס־אײַלענד‟, די אַנדערע ווידער, „באַדערן זיך שוין נישט מיט די ׳דזשויִש ביזנעס׳‟, און אויף די עלטערע יאָרן האָבן זיי זיך פֿאַרוואַנדלט אין די הײַנטיקע אָפּנעמער פֿון אַ סקאַרבאָווען „דזשויִש טיִעטער‟. זיי פֿילן אָן די אויטאָבוסן, וואָס ברענגען זיי אַרײַן פֿון די היימען פֿאַר אַלטע לײַט אין פֿילאַדעלפֿיע און ניו־דזשוירזי; און כאָטש מען באַנוצט זיך מיט עלעקטראָנישע מאַכערײַקעס, וווּ מ’קען לייענען אויף ענגליש אָדער רוסיש, וואָס ס’קומט פֿאָר אויף דער בינע, ציט עס נישט צו דעם ייִנגערן דור שוין די לעצטע צענדליקער יאָר. איך בין אונטערן אײַנדרוק, אַז אויב מ’וואָלט געשטעלט אויף די בינע־ברעטער אַן ערנסט ווערק, וואָלטן זיי זיך אַלע צונויפֿגעלאָפֿן.

בײַ „ייִדישפּיל‟ אין ישׂראל, זעט איר, גייט יאָ אָן אַ לעבעדיק ייִדיש טעאַטער, וווּ מ’שטעלט הײַנט אַ מוזיקאַלישע ווערסיע פֿון גאָגאָלס „דער רעוויזאָר‟, אין דער הויפּט־ראָלע, דער גלענצנדיקער מײַק בורשטיין און יאַנקעלע באָדו. דער עולם פּאַסמאַקעוועט זיך. זיכער האָבן די פֿאָרשטעלונג באַאַרבעט פֿעיִקע קינסטלער, מוזיקער און דראַמאַטורגן. דעם נײַעם אַרטיסטישן דירעקטאָר ששי קשתּ, קומט אָנערקענונג און אַ יישר־כּוח.

דאָס מאָל וועל איך אויפֿבלעטערן אַ קאַפּיטל באָריס טאָמאַשעווסי, וואָס זײַן אייניקל איז הײַנט דער באַרימטער מוזיקער מײַקל טילסן טאַמאַס. זײַן זיידע, באָריס טאָמאַשעווסקי, דערציילט אויס פֿון חדר, און איך קען זיך מיט אײַך געוועטן, אַז טילסן טאַמאַס אַליין האָט מסתּמא נישט געהער וועגן באָריס טאָמאַשעווסקיס קאָמפּליקאַציעס סײַ הינטער די קוליסן און סײַ אויף דער בינע גופֿא.

באָריס טאָמאַשעווסקי דערציילט, אַז די אַמאָליקע פּרעכטיק שיינע אַקטריסע סאָפֿיע קאַרפּ האָט פֿאַרמאָגט אַ ביטערן זכּרון. זי האָט בשום־אופֿן נישט געקענט אײַנחזרן אירע ראָלעס, כאָטש גיי און עק זיך. זי האָט בײַ יעדער נײַער פּיעסע געמוזט זיך פֿאַרלאָזן אויפֿן סופֿליאָר. באָריס דערציילט:

„מיר האָבן געדאַרפֿט שפּילן ׳ראָמעאָ און יוליאַ׳ האָב איך מיט סאָפֿיען טאָג און נאַכט אײַנשטודירט איר ראָלע; וואָס מער זי האָט פֿאַרגעדענקט, אַלץ מער האָט זי פֿאַרגעסן. אויב דער סופֿליאָר האָט געטאָן אַ הוסט, האָט זי אויך געהוסט. זי איז אָבער קיין מאָל נישט געבליבן אין אַ פֿאַרלעגנהייט, זי האָט גענומען רעציטירן ראָלעס פֿון אַנדערע פּיעסעס, וואָס ס’איז איר אײַנגעפֿאַלן אויפֿן מאָמענט.

פֿאַרשטייט זיך, אַז שעקספּירן קען מען קיין אייגענע פּראָזע נישט געבן. ווען ס’איז געקומען צו דער באַלקאָן־סצענע, האָט פּאַסירט אַן אומדערוואַרטער אומגליק. דער באַלקאָן האָט זיך געפֿונען ווײַט פֿון סופֿליאָרס בודקע, און אָט קומט אָן די פֿאַרנאַכטיקע סצענע. סאָפֿיע קומט אַרויס אויפֿן באַלקאָן אין איר ׳נעגליזשעי׳, אַן עלעגאַנט נאַכט־העמד, איר קאָפּ אָנגעשפּאַרט אויפֿן רעכטן אָרעם.

„ראָמעאָ, דערזעענדיק זײַן געליבטע יוליאַ, שפּרינגט אַריבער דעם פּאַרקן און נעמט זיך דראַפּען ווי אַ קאַץ אויפֿן לײַטער. ער באַגריסט זײַן געליבטע. סאָפֿיע שעפּטשעט שטיל: ׳באָריס! איך הער נישט דעם סופֿליאָר!׳ — איך פּרוביר איר סופֿלירן די שורות, אָבער זי שעפּטשעט מיר ווידער אַרײַן אין אויער: ׳באָריס! איך הער קיין וואָרט נישט!׳

„איך בלײַב שטיין אויפֿן לײטער אַ פֿאַרגליווערטער, און איך פּרוביר זי באַרויִקן: ׳רעד! איך סופֿליר דיר וואָס דו דאַרפֿסט זאָגן! הער זיך צו!׳ — זי ענטפֿערט מיר ווײַטער, אַז זי הערט נישט. מיטאַמאָל הייבט סאָפֿיע אָן צו געבן פּראָזע פֿון ׳שולמית׳, אָבער קיין וואָרט נישט פֿון ׳ראָמעאָ און יוליאַ.׳

„איך שטיי אַ פֿאַרצווײפֿלטער אויפֿן לײטער און ווייס נישט, וואָס זי פּלאַפּלט דאָרט. איך רוק זיך צו נענטער און זאָג איר גאַנץ שטיל: ׳סאָפֿיע! וואָס פּלאַפּלסטו? דו רעדסט דאָך פּראָזע פֿון ׳שולמית׳. — ענטפֿערט זי מיר: ׳וואָס זאָל איך טאָן? איך הער נישט קיין וואָרט פֿון סופֿליאָר!׳

„איך בין אַראָפּגעשפּרונגען פֿון באַלקאָן, קיינער אין טעאַטער זאָל מיך נישט זען, און זיך געלאָזט גיין צו מײַן גאַרדעראָב־צימער. אַזוי גייענדיק, האָב איך נאָך געהערט ווי סאָפֿיע פּלאַפּלט די פּראָזע פֿון ׳שולמית׳‟…

די ייִדישע בינע־שטערן זײַנען געווען פֿאַררעכנט פֿאַר מלכות, וואָס מער סקאַנדאַליעז, אַלץ מער האָבן די פֿאַרהערער זיי געדינט. די טאָמאַשעווסקיס זײַנען געווען פֿאַררעכנט ווי די אַריסטאָקראַטיע פֿון ייִדישן טעאַטער. זיי האָבן געשמט ממש פֿאַר אַ פּערווערז־פּוריטאַנישער משפּחה, דער עיקר, ווען עס האָט זיך געה אַנדלט וועגן זייערע שוועסטער אָדער טעכטער. זיי האָט מען באַהאַנדלט ווי ייִדישע נאָנעס, קיינער האָט נישט דערוועגט זיך מיט זיי אָנצוהייבן.

דער גלענצנדיקער אוצר פֿון דער טאָמאַשעווסקי משפּחה איז געווען עמאַ, באָריסעס ייִנגערע שוועסטער. פּרעכטיק, העכסט טאַלאַנטירט און שוין אַ צוציִונגס־קראַפֿט אין ייִדישן טעאַטער אין עלטער פֿון פֿופֿצן.

עס איז געווען אַ צײַט, ווען באָריס האָט צוגעצויגן צו זייער אַנסאַמבל דעם באַרימטן אייראָפּעיִשן אימפּרעסאַר און רעזשיסאָר מאָריס פֿינקל. ער איז געקומען קיין אַמעריקע מיט אַ הויפֿן טעאַטראַלע עפֿעקטן און קאָסטיומען. נאָך פֿינקלען האָבן זיך געיאָגט אַ גאַנצער טוץ קאָנקורענטן פֿון אַנדערע ייִדישע טעאַטערס. די טאָמאַשעווסקי־משפּחה האָט זיך געפֿרייט מיטן געווינס, האָבן זיי געדונגען אין יענער צײַט אויף סעקאָנד־עוועניו דעם „טאַליאַ־טעאַטער‟.

עמאַ איז געווען דאָס שיינדל פֿון דער טאָמאַשעווסקי משפּחה, און שוין אַ שטערן אויף דער ייִדישער בינע. פּלוצעם האָבן זיי זיך דערוווּסט, אַז מאָריס פֿינקל האָט זיך פֿאַרליבט אין עמאַן. די טאָמאַשעווסקיס האָבן זיך געווענדט צו באָריסן, ער זאָל זי ראַטעווען. זיי האָבן זיך דערווײַל דערוווּסט, אַז פֿינקל האָט שוין געהאַט אַ ווײַב מיט אַ זון ערגעץ אין רומעניע, און אַז ער האָט דאָס ווײַב אָפּגעגט. דאָס ערגסטע איז געווען, וואָס פֿינקל איז געווען מיט 25 יאָר עלטער פֿון עמאַן.

יענעם אָוונט האָט די גאַנצע משפּחה אָפּגעוואַרט פֿינקלען לעבן דער טיר פֿון טעאַטער־זאַל, אים פֿאַרבאָטן איבערצוטרעטן די שוועל פֿון „טהאַליאַ‟־טעאַטער. זיי האָבן אים געוואָרנט מער נישט צו פֿאַרדרייען דעם קאָפּ זייער עמאַן, און מער גאָרנישט האָבן צו טאָן מיט דער טאָמאַשעווסקי־משפּחה.

פֿינקל האָט מאָמענטאַל אָנגעשטעלט אַ גוואַרדיע בינע־אַרבעטער און זיי געהייסן אַרויסטראָגן אַלע קאָסטיומען און בינע־עפֿעקטן, און זיי איבערפֿירן אַנטקעגן איבער אין „ווינדזאָר‟־טעאַטער, און די נעכטיקע שׂונאים האָבן אים אויפֿגענומען מיט גרויס פּאַראַד.

יענע נאַכט האָט פּאַסירט אַן אומגעוויינטלעכער אָוונט אין זייער טעאַטער. אַלע צוויי טויזנט זיבן הונדערט זיץ־פּלעצער זײַנען געווען אויספֿאַרקויפֿט. בײַם איבעררײַס, נאָכן צווייטן אַקט, איז באָריס אַרויס פֿון הינטער די קוליסן אויף דער בינע און געבעטן דעם עולם צו בלײַבן זיצן ביזן סוף פֿון דער פֿאָרשטעלונג. זיי וועלן אַלע בײַוווינען אַ שבֿועה. לויטן ייִדישן דין, אַז מ’גיט אָפּ אַ שבֿועה, ווערט עס פֿאַרחתמעט אין הימל, און דאָס דאַרף געטאָן ווערן פֿון אַ מנין ייִדן.

„אין טעאַטער הײַנט‟, האָט באָריס אויסגערופֿן, „פֿאַרמאָגן מיר צוויי הונדערט מנינים.‟

נאָך דער „פֿינאַלי‟ האָט מען די שיינע עמאַ אַרויסגעפֿירט אויף דער בינע. דער עולם האָט קוים געקענט כאַפּן דעם אָטעם. באָריס האָט גענומען גאָר אַ דראַמאַטישן טאָן, ער האָט געדונערט:

„אין דער אָנוועזנהייט פֿון די צושויער און גאָט שווער…‟

עמאַ: „איך שווער!‟

באָריס: „אַז דו וועסט שוין קיין מאָל נישט האָבן צו טאָן מיט אַ מענטשן, וואָס הייסט מאָריס פֿינקל אַזוי לאַנג ווי דו לעבסט…‟

פֿרויען האָבן געוויינט. דער עולם איז צוגעלאָפֿן צו איר און זי געטרייסט:

„דו ביסט אויסגעלייזט, עמאַ־קינד. אַן אַלטער מאַן און אַ יונג מיידל טויג נישט. דו האָסט זיך געראַטעוועט און וועסט זיך נאָך פֿאַרליבן, ווען דײַן צײַט וועט קומען.‟

יענע נאַכט האָט זיך עמאַ איבערגעטראַכט. אַנטלאָפֿן פֿונעם טעאַטער, האָט זי געפֿונען פֿינקלען, און ביידע זײַנען זיי אַנטלאָפֿן קיין פֿילאַדעלפֿיע. מיט אַ פּאָר טעג שפּעטער האָבן זיי חתונה געהאַט. נאָר איידער פֿינקל האָט געשלאָסן דעם שידוך, איז ער דערווײַל נעלם געוואָרן. ער איז אויף שנעל אַוועק קיין רומעניע, געפֿונען זײַן זון און אים געבראַכט קיין ניו־יאָרק.

זײַן זון אוירווין האָט געוווינט מיטן ערשט פֿאַרהייראַטן פּאָר־פֿאָלק. דער זון איז געווען מיט צוויי יאָר ייִנגער פֿון עמאַן און ממש געדינט עמאַן סײַ אויף דער בינע און סײַ אין דער היים.

אין 1904 איז מאָריס אַלט געווען 54 יאָר, און אויסגעזען ווי אַ זיבעציקער. עמאַ איז געווען 29 און אויסגעזען ווי 17. זיי האָבן געהאַט דרײַ קינדער.