אויף ייִדיש זאָגט מען: מיידאָף האָט זיך עס „כּשר פֿאַרדינט‟!

How to Say “Madoff Deserved It!” in Yiddish


פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published February 27, 2015, issue of March 20, 2015.

אונדזער ייִדישער ווערטער־אוצר האָט אויפֿגעהערט עולה־רגל זײַן; זעט אויס, אַז מיר זײַנען געווען גבֿירים און געטראָגן געלאַטעטע שיך. אונדזער שענסטער גאַנג איז געווען, ווען מיר זײַנען געזעסן אין דער היים מיטן קאָפּ אין הימל און די פֿיס אויף דער ערד. הײַנט זיצט מען שוין נישט אין דער היים, און אונדזערע ווערטער בלאָנקען אַרום נע־ונעד, זוכן אַ מקום־מיקלט.

האָב איך באַשלאָסן, צו וואָס פּריאַזשען זיך אין זיי, שליס אויף די וואַליזקע און נעם זיי אַרויס אויף באַשוי.

דאָס ערשטע וואָרט, וואָס איז מיר געקומען אויפֿס־קאָפּ, איז געווען „כּשר‟. דאָס איז אַ וואָרט וואָס דרייט זיך אַרום פֿראַנק און פֿרײַ איבער אַלע ייִדישע גאַסן און אַלע זײַנען פּאַן־בראַט מיטן כּשר־וישר למהדרין פֿון אַ משגיח. אָבער וויפֿל פֿון אײַך ווײסן, ווי מיר האָבן זיך אַן עצה געגעבן מיטן וואָרט „כּשר‟? איז הערט:

„ער האָט זיך עס כּשר פֿאַרדינט‟ — „כּשר‟ האָט פֿאַרמאָגט בײַ אונדז צווייערליי טײַטשן. אויב דער מענטש האָט זיך סוף־כּל־סוף אַרויפֿגעאַרבעט נאָך שווערער פּראַצע, האָט ער זיך עס „כּשר פֿאַרדינט‟.

אויב אָבער ער האָט באַשווינדלט, באַראַבעוועט לויטן נוסח מיידאָף, מיט זײַנע שמד־שטיק און צוגעשטעלט זײַנע קונים אַ פֿיפֿטן שולחן־ערוך, האָט מען אים פֿאַרמישפּט אויף מתושלחס יאָרן. מתושלח, זאָלט איר וויסן זײַן, האָט געלעבט 900 יערעלעך. זיצט דער מיידאָף, הייסט עס, הײַנט אין דער חד־גדיא און לעקט נישט קיין האָניק, ער האָט עס זיך „כּשר פֿאַרדינט‟.

חזירים זײַנען באַצייכנט געוואָרן בײַ ייִדן ווי טריף־פּסול, מסתּמא האָבן זיי אין די ביבלישע צײַטן געבראַכט עפּידעמיעס מיט צרות און לײַד. האָט מען אונדז פֿאַרבאָטן צו עסן חזיר. אָבער ייִדן אין שטעטל האָבן געלעבט מיט אַן איבערגלויבן. איז הערט: ווען חזרים האָבן געליטן פֿון אַן עפּידעמיע, האָבן ייִדן געפֿאַסט, וואָס הייסט געפֿאַסט? ממש אויף אויסצוגיין. פֿאַרוואָס האָבן זיי געפֿאַסט? ס’ווײַזט זיך אַרויס, אַז חזירים פֿאַרמאָגן אַ האַרץ וואָס איז שטאַרק ענלעך צו אַ מענטשנס האַרץ. ייִדן האָבן געוווּסט איין זאַך, אויב דער מלאך־המות האָט באַשלאָסן אָפּצושטאַטן אַ וויזיט אין שטעטל, זאָל ער זיך טועה זײַן און אַנשטאָט איינעם פֿון אונדזערע אחינו־בני־ישׂראל, מיטנעמען מיט זיך אַ חזיר.

הײַנט באַנוצט מען זיך מיט אינסולין פֿאַר דיאַבעטיקער, וואָס אַנטהאַלטן עלעמענטן פֿון אַ חזיר; כירורגיש פֿירט מען אַדורך אַ צײַטווײַליקע האַרץ־איבערפֿלאַנצונג מיטן האַרץ פֿון אַ חזיר, בעת מען וואַרט אויף אַ פּאַסיק האַרץ פֿון אַ מענטשן, וואָס איז טראַגיש אומגעקומען…

און אַז מיר פֿאַרמאָגן חזירישע מענטשן, איז עס נישט דורך איבערפֿלאַנצונגען, נאָר ווי אַ געבורט־פֿעלער. אַ מענטש וואָס איז נישט ערלעך, אַ שאַרלאַטאַן, רופֿט מען אים חזיר־פֿיסל. און אַז איר באַזוכט „די דאָרמס‟, די צימערן פֿון די סטודענטן אין קאָלעדזש, קען איך אײַך פֿאַרזיכערן, אַז איר וועט געפֿינען דאָרט אַן אמתן חזיר־שטאַל.

בײַ אונדז ייִדן האָט מען זיך נישט גערופֿן לויטן דײַטשן „הער‟, און נישט לויטן אַמעריקאַנער „מיסטער‟. בײַ אונדז האָט מען געזאָגט ר’ (רעב) שׂימחה פּלאַכטע, ר’ משה זוך מיך און ר’ יונה פֿערולקעס.

אַ פֿרוי האָט אפֿילו נישט זוכה געווען צו האָבן אַן אייגענעם סובסטאַנטיוו, זעט אויס, אַז זי האָט זיך עס נישט פֿאַרדינט, סײַדן ווען זי האָט געהאַט אַ מאַן אַ רבֿ, האָט מען זי גערופֿן רביצין. אויב איר מאַן איז געווען אַ דאָקטער, האָט מען זי גערופֿן „פּאַניע דאָקטאָזשע‟.

אַנשטאָט צו זאָגן „ניין‟, האָבן מיר געהאַט דאָס ווערטל: „לא מיט אַן אלף‟, וואָס אויף לשון־קודש מיינט עס „ניין‟, בשעת „לו‟ מיט אַ „וואָוו‟, מיינט אויף העברעיִש „ער‟.

קומען מיר איצט צום וואָרט „קונדס‟, דאָס איז אַ יאַטל אַ שגץ, אַ לאַטיק, אַן עזות־פּנים, אַ לאָבוס. איך וועל זיך אָפּשטעלן אויפֿן וואָרט קונדס, וואָס דער טײַטש דערפֿון אין גריכיש איז „קאָנטראַס‟, און מיינט שטאַנגען. אין פֿאַרצײַטיקן ארץ־ישׂראל, ווען מ’האָט געפּראַוועט אַ חתונה, האָט מען די חופּה אַלעמאָל אַדורכגעפֿירט אין דרויסן, אויפֿן הויף און אויפֿן זאַמד. מ’האָט אָנגעשטעלט יונגע יאַטלעך זיי זאָלן האַלטן די חופּה־שטאַנגען, און ביז וואָס און ביז ווען, ביז מ’האַט געשטעלט די חופּה, איז דער חבֿרה קונדײַסים געווען לאַנגווײַליק. האָט מען געדריגעט מיט די פֿיס, באַוואָרפֿן יעדערן מיטן זאַמד, אָפּגעטאָן וואָס אין קאָרט שטייט, איז אונדז פֿאַרבליבן פֿון זיי אַ סימן — קונדס, אויף העברעיִש שובב.

ערשט אין ניו־יאָרק, פֿון 1909 ביז די שפּעטע 1920ער יאָרן איז אַרויס דער הומאָריסטישער זשורנאַל, וואָס האָט זיך גערופֿן „דער גרויסער קונדס‟, אויף ענגליש (The Big Stick) „דער גרויסער שטעקן‟; ווידעראַמאָל באַצייכט דערמיט די גרויסע חופּה־שטאַנגען.

וויפֿל פֿון אײַך ווייסן, אַז די „פֿליאָנדרע‟־פֿיש (flounder) איז בײַ אונדז באַצײכנט געוואָרן ווי אַ מיידל אָדער אַ יונגפֿרוי, אַן אַרומלויפֿערקע, אַן אויסגעפּוצטע ליאַליע. איר ווילט וויסן פֿאַרוואָס מ’האָט אויסגעקליבן דווקא אַ פֿליאָנדרע און נישט קיין העכט, און נישט קיין קאַרפּ? הייב איך נישט אָן צו וויסן. די ייִדישע פֿישער־לײַט האָבן געמוזט עפּעס באַמערקן אין דער פֿליאָנדרע, וואָס פֿאַר אונדז פֿרויען איז עס פֿאַרהוילן.

אונדז איז אויך פֿאַרבאָטן צו עסן ראַקעס, שלימאַקעס, שרימפּ, שעל־פֿיש און קרעב־פֿיש. אָבער מענטשן אין אַזיע, אַפֿריקע, אַפֿילו אין פֿראַנקרײַך, עסן קריכעדיקע בעלי־חיים, טשערעפֿאַכעס, געפֿלעקלטע סאַלאַמאַנדרעס און פּיפּערנאָטערס. פֿאַרשטייט זיך, די אַפֿריקאַנישע פֿעלקער באַלעקן זיך מיט אַלערליי שרצים, וואָס מיר פֿאַרדרייען די נעז ווען מ’זעט עס.

וואָס איז אַ שבתדיק מאכל אָן אַ צימעס? מייערן צימעס מיט ראָזשינקעס, צימעס מיט פֿלוימען, צימעס מיט פֿערישקעס. אָבער אין פּוילן רופֿן הײַנט די פּאָליאַקן אַ שיין מיידל — אַ צימעס. ווייס איך נישט צי דאָס איז אַ קאָמפּלימענט צי אַ באַליידיקונג. און אַז דער „בויטשיק‟ דער בולוואַן, וואָס האָט אָנגעמאַכט אַזוי פֿיל צרות אין דער היים, האָט פֿאַרענדיקט אַ קאָלעדזש, מאַכט מען דערפֿון אַ „גאַנצן צימעס‟.

נאָך איין וואָרט לוינט זיך צו דערמאָנען, אַ וואָרט וואָס האָט גאָרנישט צו טאָן מיט עסנוואַרג, מיט כּשרות צי מיט קונדסערײַ. אַ סך פֿון אונדז זינגען ייִדישע לידער און פֿאַרשטייען קוים פֿון וואַנען זיי שטאַמען. וויל זיך דאָ דערמאָנען איציק מאַנגערס „מגילה־לידער‟. כ’דערמאָן זיך, ווען איך האָב געאַרבעט אויף מײַן דיסערטאַציע אין קאָלומביע, איז דער לערער פֿון ייִדישער איבערזעצונג געווען ר׳ לענאַרד וואָלף. ער האָט זיך געגרייסט דערמיט, וואָס זײַן גאַנץ ייִדיש וויסן איז געקומען בירושה פֿון זײַן באָבען. ער האָט אַלעמען דערציילט, אַז ער האָט גערעדט ייִדיש ביז ער איז אַלט געוואָרן זעקס. וואָס האָט זיך אַרויסגעוויזן? אַז ער איז געוואָרן דער פּאָפּולערסטער איבערזעצער פֿון מאַנגערס פּאָעזיע.

זיצן מיר אַזוי אין זײַן קלאַס, און איך פֿרעג אים, פֿאַרוואָס ער האָט אַרויסגעלאָזט אין מאַנגערס „מגילה־לידער‟ די לעצטע סטראָפֿע פֿון ערשטן ליד, וווּ עס שטייט „און המן הרשע דער לאַטיק‟? זאָגט ער פֿאַר אַלעמען אין די אויגן:

„ווײַל איך האָב עס נישט פֿאַרשטאַנען און נישט געוווּסט, וואָס עס מיינט.‟

פֿאַרשטייט זיך, אַז אין די אַכציקער יאָרן האָבן נאָך געלעבט ייִדישע שפּראַך־וויסנשאַפֿלער, וואָס וואָלטן זיכער געקומען אים צו הילף. און אין קלאַס האָבן זיך געפֿונען צווישן אַנדערע — ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן, איך און אַנדערע סטודענטן, וואָס האָבן געקענט בעסער ייִדיש פֿון אים.

אָבער נישט אין דעם גייט עס. עס גייט מיר אינעם וואָרט „פֿאַסטריגתא‟, אַן אַלט אַראַמעיִשער אויסלייג, וואָס ענדיקט זיך מיט אַן אלף. איז די מעשׂה אַזאַ. ס’איז קיין מאָל נישט געווען אַזאַ וואָרט בײַ ייִדן, בלויז איציק מאַנגער האָט געקענט צוטראַכטן אַזאַ געניאַלן אײַנפֿאַל. און וויסן זאָלט איר, אַז איציק מאַנגער האָט אָפּגעשטאַמט פֿון טשערנאָוויץ, צו יענער צײַט רומעניע, און זײַן טאַטע, הלל מאַנגער, האָט פֿאַרמאָגט אַ שנײַדער־וואַרשטאַט. אין וואַרשטאַט האָבן געאַרבעט אַ חבֿרה שנײַדער־יונגען, וואָס זײַנען געווען בכּוח צו ציטירן שעקספּירס ווערק, און שעליס פּאָעזיע אויף ייִדיש.

אַז מ’מאַכט אַ מלבוש, מוז מען עס קודם „פֿאַסטריגעווען‟, דאָס הייסט, מ’נוצט ווײַסן פֿאָדעם און אַמאָל קרײַד צו פֿאַרצייכענען די לענג פֿון דער פּאָלע פֿון אַ מלבוש. דאָס האָט געהייסן, פֿאַסטריגעווען. האָט מאַנגער געשאַפֿן אַ העלד, אַ שנײַדער־ייִנגל און אים אָנגערופֿן פֿאַסטריגתא, פֿון פֿאַסטריגעווען…

דאָ מוז איך בלײַבן שטיין, איז דערווײַל, „האָץ מיר און זאַץ מיר‟, און אַ פֿריילעכן פּורים!