אַ בוך וועגן די יעדוואַבנער ייִדן

Meet the Jedwabne Jews

אַנאַ ביקאָנט
Courtesy of Marcel Lozinski
אַנאַ ביקאָנט

פֿון דאָנאַלד שנײַדער (Forward)

Published March 17, 2015, issue of April 03, 2015.

דעם 10טן יולי, אינעם יאָר 1941, האָבן די פּאָליאַקן אויסגעהרגעט די ייִדן אינעם פּוילישן דאָרף יעדוואַבנע. אַנאַ ביקאָנט, אַ פּוילישע זשורנאַליסטקע און פּובליציסטקע, דערציילט וועגן דער דאָזיקער שרעקלעכער שחיטה אין איר נײַ בוך „דאָס פֿאַרברעכן און שטילשווײַגן‟. איר ווערק, אַ טייל היסטאָרישע פֿאָרשונגען, אַ טייל זכרונות, וועט אַרויס אין סעפּטעמבער דורכן אַמעריקאַנער פֿאַרלאַג פֿון פֿאַראַר, סטראַוס און זשירו (FSG).

די 61־יאָריקע מחברטע אַרבעט אין „גאַזעטאַ וויבאָרטשאַ‟ („וואַלן־צײַטונג‟) — איינע פֿון די גרעסטע טאָג־טעגלעכע אויסגאַבעס אין פּוילן. איר רובריק פֿאָקוסירט זיך אויף די קולטורעלע ענינים און באַציִונגען צווישן ייִדן און פּאָליאַקן. די מחברטע אַליין האָט אויסגעפֿונען וועגן איר אייגענעם ייִדישן אָפּשטאַם, ווען זי איז געווען 33 יאָר אַלט.

במשך פֿון 60 יאָר האָט מען פֿאַרשוויגן דעם מאַסן־מאָרד אין יעגוואַבנע — אַ דאָרף, וואָס געפֿינט זיך 85 מײַל אויף צפֿון־מיזרח פֿון וואַרשע. אינעם יאָר 2000 האָט דער היסטאָריקער יאַן גראָס דערציילט וועגן דער יעדוואַבנער שחיטה אין זײַן בוך „שכנים‟, וווּ ער באַשולדיקט די פּאָליאַקן אינעם פֿאַרטיליקן די ייִדן. דאָס בוך האָט אַרויסגערופֿן אַ מהומה; די קריטיקער האָבן געטענהט, אַז דאָס אַחריות פֿאַר דער רציחה ליגט אויף די דײַטשן. זינט דעמאָלט, האָבן זיך אויך אָנגעהויבן זוכענישן פֿון די ניצול־געוואָרענע יאַדוואַבנער ייִדן און זייערע קינדער.

ביקאָנט האָט באַשלאָסן, אַז מע האָט נאָך נישט גענוג געשריבן וועגן יעדוואַבנע. במשך פֿון פֿיר יאָר, האָט זי זיך געגריבלט אין די אַרכיוון און אויסגעפֿרעגט די לעצטע תּושבֿים פֿונעם דאָרף, וועלכע האָבן דאָרטן געוווינט אין דער מלחמה־תּקופֿה. זי האָט אויסגעפֿונען, אַז די אָרטיקע ייִדן זענען דערשטאָכן, דערטרונקען און געשלאָגן געוואָרן אויף טויט. די, וואָס זענען נאָך געבליבן לעבן, האָט מען פֿאַרשפּאַרט אין אַ שטאַל און פֿאַרברענט לעבעדיקייטהייט. כּדי צו פֿאַרגלישען זייערע געשרייען, האָט מען אויסגעשטעלט מוזיקאַנט צו שפּילן. ס׳איז שווער צו באַשטימען די פּינקטלעכע צאָל פֿון קרבנות. לויט ביקאָנטס חשבון, זענען אין יענעם פֿינצטערן טאָג אומגעקומען בערך 900 ייִדישע תּושבֿים פֿונעם דאָרף.

הײַנט שטייט לעבן יענעם שטאַל אַ דענקמאָל לזכר די אומגעקומענע ייִדן, וואָס דערקלערט אָבער נישט, ווער ס׳איז געווען שולדיק אין דער שחיטה. ביקאָנט האָט איבערגעגעבן דעם Forward, אַז אין איר בוך דערציילט זי וועגן די הײַנטיקע תּושבֿים פֿון יעדוואַבנע, אַרײַנגערעכנט אַ צאָל קינדער פֿון די מערדער. אַ טייל פֿון זיי געדענקען די בלוטיקע אָרגיע פֿון פּײַניקונג און טויט; זיי געדענקען אויך די נעמען פֿון די ייִדישע קינדער, מיט וועלכע זיי האָבן זיך געלערנט אין אַ שול; און זיי קענען נישט פֿאַרגעסן דעם שוידערלעכן טאָג, ווען זייערע אייגענע טאַטעס און פֿעטערס האָבן אומגעבראַכט זייערע חבֿרים. די אָרעמע יעדוואַבנער ייִדן האָבן נישט געהאַט קיין אייגענע שול.

ביקאָנט האָט געזאָגט, אַז ס׳רובֿ אויסגעפֿרעגטע תּושבֿים אין יעדוואַבנע גלייבן נישט, אַז די פּאָליאַקן זענען שולדיק אין דער רציחה. אין דער זעלבער צײַט, ברענט אינעם דאָרך נאָך אַלץ אַ בפֿירושע שׂינאה צו ייִדן. פֿאַר דער מלחמה, האָבן די אָרטיקע תּושבֿים געשטימט פֿאַר דער אַנטיסעמיטישער נאַציאָנאַל־דעמאָקראַטישער פּאַרטיי און זיך צוגעהערט אינעם קלויסטער צו די קאַטוילישע גלחים, וועלכע האָבן געפּריידיקט אַ טיפֿן אַנטיסעמיטיזם. דער אָרטיקער גלח עדואַרד אָרלאָווסקי, וועלכער איז געווען בעת דער שחיטה אַ צען־יאָריק ייִנגל, האָט געזאָגט דער מחברטע פֿאַרן טויט, אַז „ייִדן זענען דער קוואַל פֿון אַלצדינג שלעכטס‟. אַ סך אָרטיקע פּאָליאַקן האָבן אויך פֿײַנט געהאַט די ייִדישע תּושבֿים פֿאַר די פּראָ־סאָוועטישע שטימונגען, ווען דער ראַטן־פֿאַרבאַנד האָט אָקופּירט דעם מיזרחדיקע טייל פֿונעם לאַנד, אַרײַנגערעכנט יעדוואַבנע, און צעטיילט די טעריטאָריע מיטן „דריטן רײַך‟ אין 1939.

אין אַ סך אַנדערע פּוילישע שטעט וויל דער יונגער דור וויסן מער וועגן די אָרטיקע ייִדן און זייער געשיכטע, הגם ס׳רובֿ פּאָליאַקן גלייבן נאָך אַלץ, אַז זיי האָבן מער געליטן פֿון די נאַציס. אין יעדוואַבנע פֿאַרשווײַגט מען אָבער ביז הײַנט דעם פֿינצטערן סוף פֿון דער אָרטיקער ייִדישער קהילה. ס׳רובֿ אויסגעפֿרעגטע תּושבֿים פֿונעם דאָרף האָבן נישט געוואָלט רעדן וועגן דעם מיט אַ זשורנאַליסט. דער דערמאָנטער גלח האָט זיי געוואָרנט, אַז טאָמער זיי הייבן אָן אַ רייד וועגן די דערמאָרדעטע ייִדן, וועט ער זיי נישט דערלאָזן באַערדיקט צו ווערן אויף אַ קאַטוילישן צווינטער. אַ קליינע צאָל עלטערע יחידים, וואָס האָבן יאָ דערציילט וועגן דער שחיטה, האָבן געשמועסט מיט דער מחברטע בסוד.

ביקאָנט האָט באַטאָנט, אַז זי פֿילט זיך נאָך, אין איין צײַט, ווי אַ ייִדישע פֿרוי און אַ פּאָליאַטשקע, הגם נאָכן באַקענען זיך מיט דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן חורבן און נאָך פֿיר יאָר פֿאָרשונגען פֿונעם יעדוואַבנער פּאָגראָם האָט זי אָנגעהויבן זיך פֿילן אומבאַקוועם מיט איר פּוילישער אידענטיטעט. זי גלייבט, אַז די נײַע ייִדישע מוזייען און בילדונג־פּראָגראַמען קאָנען בײַטן דעם מצבֿ אין פּוילן צום גוטן. ס׳רובֿ אָרטיקע גלחים בלײַבן אָבער אַנטיסעמיטן און לאָזט ווײַטער איבער זייער העסלעכע השפּעה אויף די פּוילישע קינדער.