אַרבעט מאַכט דאָס לעבן זיס?

Does Work Really Improve Your Life?

Yehuda Blum

פֿון הערשל גלעזער

Published May 08, 2015, issue of May 29, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אויך אויף אַנדערע לשונות אַנטפּלעקט די עטימאָלאָגיע זייער נישט קיין פּאָזיטיווע באַציִונג צו דער אַרבעט. ס’פֿראַנצייזישע travail ‘אַרבעט’ איז קודם געווען טײַטש ‘פּײַניקן’ איז דאָך אַרײַן אין ענגליש מיטן טײַטש ‘אָפּקומעניש’; דאָס אונגערישע munka ‘אַרבעט’ נעמט זיך פֿונעם סלאַווישן שורש, וואָס איז אויף רוסיש muka און אויף פּויליש męka, טײַטש ‘אָפּקומען’ — פֿון דעם שורש וואַקסט דאָך אויך ס’ייִדישע „מוטשען“.

דאַכט זיך, אַז צווישן די אונדז באַקאַנטע לשונות איז בלויז ס’ענגלישע work נייטראַל און נישט קיין סינאָנים פֿון „לײַדן“. ס’ענגלישע קער זיך, אַגבֿ, אָן מיטן גריכיש־שטאַמיקן erg, וואָס דאָס איז דאָך אַן איינס פֿון דער וויסנשאַפֿטלעכער השׂגה work. הײַנט דער גריכיש־שטאַמיקער, כּלל־אייראָפּעיִשער נאָמען George, וואָס איז טײַטש ‘ערדאַרבעטער’ — geo איז טײַטש ‘ערד’, ווי, אַ שטייגער, אין „געאָלאָגיע“ און „געאָגראַפֿיע“.

און דאָס ייִדישע „ווערק“? דאָס איז טײַטש ‘פּראָדוקט פֿון דער אַרבעט, ספּעציעל קונסטווערק אד”גל’. אַזוי אויך ס’דײַטשישע Werk, פֿון דער זעלביקער משפּחה, וואָס ס’ענגלישע work. אויף דײַטש און ענגליש זענען זיי דאָך אויך סופֿיקסן: אַ שטייגער, fireworks און Feuerwerk. ייִדיש האָט טאַקע פֿון דײַטש אַרײַנגענומען „פֿײַערווערק“, אָבער דער אויטענטישער ייִדישער עקוויוואַלענט איז „־וואַרג“: די אַלטע „קליינוואַרג, יונגוואַרג, שוכוואַרג, רויכוואַרג“, ווי אויך די נעאָלאָגיזמען „ברענוואַרג, רויוואַרג, אויפֿרײַסוואַרג“ אאַז”וו. (צו דער משפּחה געהערן אויך „ווירקן“ (אין עלטערן ייִדיש: „ווערקן“), „ווירקלעכקייט“ אד”גל, וואָס למען־האמת ווײַכט פֿון זיי דער שרײַבער פֿון די שורות.)

פֿון דער אַסאָציאַציע אַַרבעט מיט אָפּקומען האָט זיך אַפֿילו לשון־קודש נישט געקענט אַרויסדרייען. „עבֿודה“ אַליין איז טאַקע טײַטש ‘דינען גאָט, דאַוונען, מתפּלל זײַן’, און „עבֿודה־זרה“ איז ‘געצן־דינערײַ’; אָבער דער לשון־קודשדיקער שורש, טײַטש ‘אַרבעט’, קער זיך אָן מיט „עבֿד“ ‘שקלאַף’. אין דער הגדה זאָגן מיר דאָך „עבֿדים היינו לפֿרעה במצרים“ ‘שקלאַפֿן זענען מיר געווען בײַ פּרעהן אין מצרים’. וואַקסט, הייסט עס, דאָס געהויבענע „עבֿודה“ פֿון גאָר נישט קיין געהויבענע וואָרצלען.

דער אויספֿיר? אפֿשר איז דזשיגאַן גערעכט, אַז אַרבעט מאַכט ס’לעבן זיס, אָבער שומאַכערס צוגאַנג שטימט מיט דעם, וואָס מיר זעען פֿון דער היסטאָריע פֿון די שייכדיקע ווערטער.