אין אָנדענק, רוחניות

מאַרטין בובערס חסידות — גאַנץ אַקטועל

Martin Buber‘s Approach to Hasidism: Still Very Relevant

פֿון יואל מאַטוועיעוו

הײַיאָר, קומען פֿאָר אַרום דער וועלט פֿאַרשיידענע אונטערנעמונגען, פֿון אַקאַדעמישע פּראָגראַמען ביז רעליגיעזע און פּאָליטישע דעבאַטן, אין שײַכות מיטן 50סטן יאָרצײַט פֿון מאַרטין בובער — דער גרויסער ייִדישער דענקער, וועלכער האָט געגרינדעט אַ גאַנצע נײַע שיטה אין פֿילאָסאָפֿיע.

דעם 22סטן אָקטאָבער, איז אַ דיסקוסיע וועגן מאַרטין בובערס ירושה פֿאָרגעקומען אינעם ניו־יאָרקער ייִדישן מוזיי. סעראַ סקאָט, די מיטדירעקטאָרין בײַם „צענטער‟ פֿון עטיק און אַן אַסיסטענט־פּראָפֿעסאָרין פֿון פֿילאָסאָפֿיע אינעם מאַנהעטן־קאָלעדזש, איז אויפֿגעטראָטן אין דער ראָלע פֿון מאַרטין בובער און דערקלערט זײַן פֿילאָסאָפֿישע שיטה. סקאָט איז אַ פּראָמינענטע פֿאָרשערין פֿון בובערס פֿילאָסאָפֿישער ירושה. דעם 1טן דעצעמבער וועט אַרויס אויף אַ „די־ווי־די‟ דער נײַער דאָקומענטאַר וועגן בובער פֿון יעקבֿ ליפֿשין און אַהרן ליפּעץ, „דרכּו של אָדם‟ („דער דרך פֿונעם מענטש‟).

מרדכי בובער, באַקאַנט אין דער וועלט אונטער זײַן דײַטשישן נאָמען מאַרטין, איז געבוירן געוואָרן אין ווין, אינעם יאָר 1878. ווען ער איז געווען דרײַ יאָר אַלט, האָבן זײַנע טאַטע־מאַמע זיך געגט, און זײַן זיידע שלמה בובער — אַ משׂכּילישער חכם, וועלכער איז באַקאַנט ווי דער אַרויסגעבער פֿון זעלטענע מדרשים און אַנדערע ספֿרים — האָט געבראַכט דאָס אייניקל קיין לעמבערג. ווערנדיק דערצויגן אין גאַליציע, האָט דאָס ייִנגל כּסדר באַזוכט פֿאַרשיידענע חסידישע רביים און האָט זיך פֿאַראינטערעסירט מיט חסידות.

הגם שפּעטער האָט בובער זיך דערווײַטערט פֿונעם פֿרומען לעבנס־שטייגער און זיך פֿאַרנומען מיט דער דײַטשישער פֿילאָסאָפֿיע, האָט חסידות טיף משפּיע געווען אויף זײַן פֿילאָסאָפֿישער שיטה. צוליב זײַנע פֿריִיִקע ווערק — די דײַטשישע איבערזעצונג פֿון רבי נחמנס „סיפּורי־מעשׂיות‟ און לעגענדעס וועגן דעם בעל־שם־טובֿ — האָט ער אויך פּאָפּולאַריזירט די חסידישע געדאַנקען אין דער וועלט. שפּעטער האָט בובער אָנגעשריבן נאָך אַ צאָל ביכער אויף חסידישע טעמעס.

בובער פֿאַרנעמט אַן אוניקאַל אָרט אין דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן געדאַנק. הגם ער האָט זיך געהאַלטן פֿאַר אַ ציוניסט, האָט ער געגלייבט, זײַענדיק אַ גײַסטיקער אַנאַרכיסט, אַז אַנשטאָט אַ ייִדישער מלוכה דאַרפֿן ייִדן לעבן בשלום צוזאַמען מיט די אַראַבער אין איין פֿאַראייניקטער געזעלשאַפֿט. הגם זײַן פּאָליטישע שיטה האָט זיך פֿאַקטיש נישט אונטערגעשיידט פֿונעם הײַנטיקן אַמעריקאַנער פּראָפֿעסאָר־לינגוויסט נועם טשאָמסקי, וועלכער האָט אַ רעפּוטאַציע פֿון אַ שאַרפֿן קענגער פֿון ציוניזם, ווערט בובער כּסדר געשילדערט ווי אַן אומגעוויינטלעכע, אָבער אַ וויכטיקע פֿיגור אין דער ציוניסטישער געשיכטע.

דער אונטערשייד באַשטייט אין דעם, וואָס בובער האָט באַגרינדעט זײַנע געזעלשאַפֿטלעכע מחשבֿות אויף דער ייִדישער טראַדיציע, בפֿרט חסידות און קבלה. אין פֿאַרגלײַך מיט די מאַטעריאַליסטישע לינקע ראַדיקאַלן, האָט ער גערופֿן צו שאַפֿן אַ גײַסטיקע אוטאָפּיע, באַגרינדעט אויף דער דירעקטער געטלעכער אַנטפּלעקונג אינעם האַרץ פֿון יעדן מענטש. דאָ פֿאַרנעמט ער אָבער אויך אַן אומגעוויינטלעך אָרט. פֿאַר די טראַדיציאָנעלע פֿרומע חסידים קלינגען זײַנע געדאַנקען „צו ווילד‟, און פֿאַר די משׂכּיליש־געשטימטע ראַציאָנאַליסטן זעט ער אויס ווי אַ פֿאַרברענטער חסיד.

בובער האָט איבערגעלאָזט אַ גרויסע און פֿאַרשיידנאַרטיקע ירושה. אַלע זײַנע ווערק האָט ער אָנגעשריבן אויף דײַטש. בלויז אַ טייל פֿון זיי האָט מען דערווײַל איבערגעזעצט אויף אַנדערע שפּראַכן. מע ווייסט אָבער, אַז בובער האָט פֿון קינדווײַז אָן געקענט ייִדיש. אין לעמבערג האָט ער כּסדר גערעדט אויף ייִדיש מיט זײַן זיידן און מיט די אָרטיקע ייִדן. אין זײַן חסידישן פּעריאָד, אָנהייב דעם 20סטן יאָרהונדערט, האָט ער פֿאַרבראַכט עטלעכע יאָר צווישן די גאַליציאַנער חסידים און „געפּראַוועט גלות‟ איבער די שטעטלעך פֿון דער חסידישער גאַליציע.

אינעם יאָר 1904 האָט בובער איבערזעצט פֿון ייִדיש און אַרויסגעגעבן אויף דײַטש דוד פּינסקיס סאָציאַל־פּסיכאָלאָגישע דראַמע „אײַזיק שעפֿטל‟. אינעם אַרײַנפֿיר, דערקלערט בובער, אַז ייִדיש איז נישט אַ זשאַרגאָן אָדער אַ דיאַלעקט, נאָר אַן אייגנאַרטיקע, בייגעוודיקע און לעבעדיקע שפּראַך. אין פֿאַרגלײַך מיטן לשון־קודשדיקן קאַלטן שׂכלדיקן טעם, איז ייִדיש אָן אַ שיִער וואַרעמער און עמאָציאָנעלער. דער איבערזעצער גיט צו, אַז „אין ייִדיש איז דאָס פֿאָלק גופֿאַ געוואָרן אַ שפּראַך‟.

אין די דאָזיקע ווערטער, אָנגעשריבן מיט אַ סך יאָר פֿאַר זײַן באַרימט פֿילאָסאָפֿיש ווערק „איך און דו‟, פֿילט זיך שוין אַ געוויסער פֿילאָסאָפֿישער טראָפּ, וועלכער אַנטוויקלט זיך שפּעטער אין אַ גאַנצער שיטה. ווי ס׳איז באַקאַנט, איז בײַ אונדזער שפּראַך פֿאַראַן אַן אַנדער, עלטערער נאָמען: טײַטש. אין פֿאַרגלײַך מיט די פֿאַרגליווערטע לשון־קודשדיקע טעקטסן, וואָס שטעלן מיט זיך פֿאָר אייביקע מאָנומענטן פֿאַר זיך, איז ייִדיש טאַקע אַ שפּראַך פֿונעם שטענדיקן דיאַלאָג. ווען מע טײַטשט אָפּ אַ תּנ״כישן פּסוק אויף ייִדיש, הויכט מען אַרײַן אַ נײַ לעבן אינעם טעקסט, פֿירנדיק אַ לעבעדיקן שמועס מיט דער אוראַלטער נבֿואה דורך לענדער און צײַטן.

הגם אין זײַנע איבערדערציילונגען פֿון חסידישע מעשׂיות באַנוצט זיך בובער מיט אַ ראַפֿינירטן ליטעראַרישן דײַטש, שפּירט זיך אין זײַן סטיל אַ שטאַרקע השפּעה פֿון ייִדיש. נישט לאַנג פֿאַר זײַן פּטירה, האָט דער פֿילאָסאָף ווידער געלויבט ייִדיש ווי אַ שפּראַך, אין וועלכער עס שטעקט די עצם־נשמה פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. עס וואָלט געווען אַ גוזמא צו זאָגן, אַז בובער איז געווען אַ ייִדישיסט. אין פֿאַרגלײַך מיט אַ סך אַנדערע דײַטשיש־ייִדישע אינטעלעקטואַלן, איז אָבער זײַן סימפּאַטיע גאַנץ קלאָר.

וועגן בובערס פֿילאָסאָפֿיע זענען שוין אָנגעשריבן געוואָרן אומצאָליקע ביכער. פּשוט געזאָגט, האַלט ער, אַז אינעם מענטשלעכן וועזן שפּילט אַ פֿונדאַמענטאַלע ראָלע דאָס מיטזײַן מיט אַנדערע מענטשן, מיטן באַשעפֿער און מיט דער וועלט. איין מענטש מוז זיך פֿאַרלאָזן אויף די אַנדערע און זיך צונויפֿרעדן מיטן צווייטן. דער, וואָס זעט אין אַ צווייטן נאָר אַן אָביעקט פֿון שׂינאה אָדער עקספּלואַטאַציע, איז בכלל נישט קיין מענטש.

דאַכט זיך מיר, אַז הײַנט, מיט 50 יאָר נאָך זײַן פּטירה, זענען בובערס געדאַנקען וועגן חסידות געוואָרן נאָך מער אַקטועל. אין די הײַנטיקע חסידישע קהילות פֿונעם גאַליציאַנער שניט האָט זיך געשאַפֿן אַן אומגעזונטער מצבֿ. מע פֿאָדערט בײַ יעדן חסיד נישט בלויז מקיים צו זײַן די הלכה, נאָר צו פֿאָלגן כּלערליי נײַע תּקנות, כּדי דווקא אָפּצושטעלן דעם דיאַלאָג מיט דער אַרומיקער וועלט. לויט בובערס פֿילאָסאָפֿיע באַקומט זיך, אַז אַזאַ שיטה איז בעצם אַן אַנטי־חסידישע.

פֿון דער צווייטער זײַט, באַווײַזן זיך הײַנט פֿאַרביטערטע געוועזענע חסידים, וועלכע האָבן לעצטנס געשאַפֿן אַ גאַנצן זשאַנער פֿון „אָפּגעפֿאָרענער‟ ליטעראַטור. זיי פֿירן אויך אַן איין־זײַטיקן מאָנאָלאָג וועגן דער פֿרומער וועלט, פֿון וואַנען זיי זענען אַנטלאָפֿן. אינעם פּערזענלעכן פֿאַל פֿון מאַרטין בובער זעען מיר אָבער, אַז הגם ער אַליין איז נישט געווען אַ טראַדיציאָנעלער פֿרומער ייִד, האָט ער פֿאַרבראַכט גאַנצע יאָרן צווישן די חסידים און געשאַפֿן אַ וואַרעמען ראָמאַנטישן אימאַזש פֿון דער חסידישער טראַדיציע.

אַזאַ ראָמאַנטיזאַציע פֿונעם חסידישן לעבן שטימט אינגאַנצן מיט בובערס פֿילאָסאָפֿיע. אַנשטאָט צו פּאָסמאַקעווען זיך מיטן שמוץ און שעלטן די חסידישע וועלט, דאַרף מען שטרעבן זיך צו באַציִען פֿרײַנדלעך צו אַלע מענטשלעכע קולטורן. די חסידים, פֿון זייער צד, זאָלן זיך אויך דערמאָנען, אַז די אַמאָליקע צדיקים האָבן געקאָנט דערהערן דעם אייבערשטנס קול אין אַ צופֿעליק וואָרט פֿון אַ גוי אויף דער גאַס און דערזען אַ השגחה־פּרטית אין אַ בלעטל, וואָס פֿאַלט אַראָפּ פֿון אַ בוים. אַנשטאָט צו באַצוימען זיך פֿון אַלע זײַטן, האָבן זיי געפֿירט אַ לעבעדיקן דיאַלאָג מיט דער וועלט.

ווי אַן אָפּטימיסטישער סאָציאַל־פּאָליטישער דענקער, בלײַבט בובער גאַנץ וויכטיק נישט בלויז וואָס שייך די הויכע פֿענצטער פֿון פּאָליטישן דיאַלאָג צווישן ייִדן און די פּאַלעסטינער, אָדער ווי אַ קוואַל פֿון טיפֿע אַקאַדעמישע פֿאָרשונגען און פֿילאָסאָפֿישע מחשבֿות. אַרום די ייִדישע קוואַרטאַלן פֿון ניו־יאָרק קאָן זײַן פֿילאָסאָפֿיע, גופֿא באַגרינדעט אויף חסידות, אויך קומען צו נוץ.