וווּ איז דרך־ארץ פֿאַר דער פֿרוי?

Where is the Respect For Women?

Yehuda Blum

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published December 17, 2015, issue of January 08, 2016.

הײַנטיקס יאָר, האָבן די סאַודיער מיט מזל אַנערקענט, אַז פֿרויען זײַנען אויך מענטשן. אפֿשר נישט זעלבסטשטענדיקע מענטשן, אפֿשר אונטערן קײטל מענטשן, אָפּגעהיטענע פֿונעם דרויסן מענטשן, אָבער פֿאָרט מענטשן. זעט אויס, אַז דאָס דרום־אַראַבישע מלכות האָט אָנגעוווירן זייער צײַט־רעכענונג. עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז זייער קאַלענדאַר־יאָר איז אַ טשוטעלע הינטערשטעליק.

אונדזער לוח, למשל, באַשטייט פֿון אַ קאָמפּראָמיס צווישן צוויי הימלישע שטערן, די זון און די לבֿנה; די חדשים ווערן גערעכנט לויט דער לבֿנה, 12 חדשים פֿון 29 מיט אַ האַלבן טאָג, בעת אונדזער יאָר ווערט בײַ אונדז גערעכנט לויט דער זון, עלף טעג רעכנט מען צו צוליבן עיבור־יאָר, אַזוי אַז יעדעס צווייטע אָדער דריטע יאָר איז פֿאַראַן אַ דרײַצנטער חודש, אַרײַנגערעכנט אַ צווייטן אָדר.

בײַ די מחמדאַנער ווידער, רעכנט זיך דאָס יאָר מיט די חדשים לויט די פֿאַזעס פֿון דער לבֿנה. זייער יאָר איז קירצער פֿונעם אַלגעמיינעם, אָנגענומענעם יאָר, עס פֿעלן זיי אויס עלף טעג. זייער קאַלענדאַר־יאָר ציילט 28 טעג אַ חודש. דאָס לבֿנה־יאָר פֿאַרמאָגט 354 טעג און דאָס זון־יאָר 365 טעג. דער עיקר, לויטן קאָראַן קומט אויס, אַז מ׳קען נישט זען די זון, ווײַל זי גליט, אָבער די לבֿנה איז מער צוגענגלעך פֿאַר די אויגן.

קומט אויס, אַז די מחמדנער האָבן זיך פֿאַרשפּעטיקט כּמעט מיט הונדערט יאָר, ווען ס׳איז געקומען צו פֿרויען־רעכט; ווער רעדט שוין פֿון פֿרויען וואַלן־רעכט. די ציוויליזירטע פֿעלקער האָבן עס אויסגעפֿירט מיט קרובֿ הונדערט יאָר צוריק. זעט אויס, אַז די ידיעה איז צו זיי נאָך נישט דערגאַנגען, ווײַל די לבֿנה האָט זיך באַהאַלטן, ווען זי האָט דערזען ווי זיי באַהאַנדלען זייערע פֿרויען, די מאַמעס פֿון זייערע קינדער. ביזן הײַנטיקן טאָג איז די פֿרויען נישט דערלויבט צו פֿירן אַן אויטאָ, אַרויסגיין אין גאַס אָן דער באַגלייטונג פֿון אַ מאַנסביל, זיי קענען, חלילה, אויפֿהייבן די קעפּ און דערזען די זון און קאַליע מאַכן דעם גאַנצן קאַלענדאַר, שוין אָפּגערעדט פֿון וואַלן־רעכט…

ערשט הײַנטיקס יאָר האָט מען צוגעטיילט זייערע פֿרויען די שיריים פֿון די וואַלן־רעכט מיט פּראָוויזיעס, בלויז פֿרויען קענען שטימען פֿאַר זיי; נישט די מענער. ווי ס׳שטייט געשריבן אינעם קאָראַן, אַללאַ האָט געבאָטן אַז אַ פֿרוי קען פֿאַרגליכן ווערן צו אַ פֿעלד: ווען עס פֿאַרגלוסט זיך דעם מאַן צו טרעטן איבער זײַן פֿעלד, איז עס זײַן פּריוויליגיע.

לאָמיר אַ קוק טאָן וואָס ס׳טוט זיך בײַ אונדז ייִדן אינעם היימישן ווינקל. איך וועל נישט אַרײַנגיין אין די פֿאַנאַטישע הײַזער און באַטראַכטן די רעכט פֿון די פֿרויען אין שיינע אָדער צומאָל מיאוסע שײַטלען, צוגעבונדן צו אַ טוץ קינדערלעך כּן־ירבו מיט אַ שווער געמיט, בעת די מענער שאָקלען זיך איבער דער גמרא און מען זוכט אַ שידוך פֿאַרן זון אָדער טאָכטער פֿון דער זעלבער שיטה.

מײַן פֿראַגע איז: צי גייען אונדזערע פֿרומע פֿרויען און טעכטער שטימען, נישט געקוקט אויף דעם, וואָס זיי האָבן יאָ פֿרויען־רעכט? מיר ווייסן, אַז זיי מישן זיך נישט מיט קיין פֿרעמדע.

און אַז מ׳האַלט שוין בײַ פֿרויען, דערמאָן איך זיך ווען מיר, אַ גרופּע פֿרויען, סוף 1960ער יאָרן, האָבן באַשלאָסן אַרויסצוגעבן יום־טובֿ ביכעלעך פֿאַר דער ייִדישער שול־סיסטעם. געשען איז די זאַך אין דער קאַפֿעטעריע פֿון אַטראַן־הויז, אויף דער 78־סטער גאַס און מעדיסאָן עוועניו. דאָס אַטראַן־הויז האָט געהויזט אַ כאָפּטע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס.

אונדזער גרופּקעלע איז באַשטאַנען פֿון צירל וואַלעצקי, די בריליאַנטענע מאָלערין; מלכּה גאָטליב, די מוזיקערין און שוועסטער פֿון חנה מלאָטעק; געלע פֿישמאַן, די טרײַב־קראַפֿט און איך האָב צוגעשטעלט דעם מאַטעריאַל פֿאַר די ביכעלעך. אין אַטראַן־הויז האָבן מיר פֿיר באַגעגנט דעם גלענצנדיקן ייִדישן פּאָעט יעקבֿ גלאַטשטיין און געטרונקען אַ גלעזעלע טיי צוזאַמען. מיר האָבן אים דערציילט וועגן אונדזער אונטערנעמונג, וואָס דאַרף דינען דער ייִדישער שול־סיסטעם.

„קינדערלעך!‟ — האָט ער פֿון אונדז געלאַכט, שאַרט זיך אַרויף די אַרבל. — וויסן זאָלט איר, אַז איר געפֿינט זיך אין אַ מענערישער, עקסקלוסיווער וועלט.‟

האָבן מיר אים געפֿרעגט: „ווי זאָל מען זיך רופֿן?‟

איז ער באַשטאַנען אויף „אויפֿגאַנג‟.

דעם אמת געזאָגט, איז מיר דער נאָמען נישט געווען צום האַרצן. איך האָב פֿאָרגעלייגט „פּאַפּירענע בריקן‟, אָבער די חבֿרה פֿרויען האָבן עס אָפּגעוואָרפֿן, נישט געווען באַקאַנט מיט דער ייִדישער לעגענדע, וואָס דערציילט אַז ווען משיח וועט קומען, וועלן די אומות־העולם לויפֿן איבער דער אײַזערנער בריק און אַלע וועלן דערטרינקען ווערן. מיר, ייִדן וועלן לויפֿן איבער דער פּאַפּירענער בריק און אָנקומען אין ארץ־הקודש בשלימות. אָבער גיי שפּאַר זיך מיט די אַמעריקאַנער געבוירענע… איז געבליבן „אויפֿגאַנג‟. זײַנען מיר אויך געקומען צום אויספֿיר, אַז דאָס ביכעלע מוז טראָגן אַ מענערישן נאָמען. האָב איך בײַגעטראָגן „גבֿריאל טאָליעס‟, מײַן מאַמעס (טאָליעס) מלאך.

זײַנען מיר זאַלבעפֿיר געקומען צום ייִדישן קולטור־קאָנגרעס, און דערזען אַ כאָפּטע מענער, צווישן זיי — יודל מאַרק און חיים בעז. מיר האָב זיי געוויזן דאָס ביכעלע, וואָס האָט געהייסן „פּורים איז אַ שפּיל אַזאַ‟. זיי האָבן עס באַטראַכט פֿון אַלע זײַטן, אונדז געוויזן אַ קרומע מינע; געפֿרעגט, ווער האָט אָנגעשריבן דאָס ביכעלע? האָבן מיר געלייקנט און זיי באַרויִקט, און צוגעשטעלט אַ מענערישן נאָמען, „גבֿריאל טאָליעס‟. אַ פֿיקטיווער ייִדיש־רוסישער פּאָעט.

און נאָך אַ פֿרויען־מאָמענט, וואָס לוינט זיך צו דערמאָנען. דוד מאַטיס איז געווען דעמאָלט דער אַסיסטענט־רעדאַקטער פֿון „פֿאָרווערטס‟, און שמעון וועמער — דער שעף־רעדאַקטער. וועבער האָט ליב געהאַט צו פֿאַרברענגען די ווינטער־חדשים אין פֿלאָרידע. דוד מאַטיס, אַ וווילער ייִד, האָט געקענט גוט מײַן טאַטן, זיי האָבן ביידע געאַרבעט אין דער „פֿרײַהײַט‟, אַ קאָמוניסטישע צײַטונג, וווּ די יוניאָן האָט מײַן טאַטן אָנגעבאָטן די שטעלע.

ווי עס זאָל נישט זײַן, די צײַטונג האָט זיך פֿאַרמאַכט אין די 1980ער יאָרן, האָט זיך דוד מאַטיס פֿאַרבונדן מיט מיר און געפֿרעגט איין פֿראַגע:

„קענסט שרײַבן?‟

האָב איך אים געענטפֿערט:

„כ׳ווייס נישט!‟

האָט ער מיר געהייסן אָנצושרײַבן דרײַ אַרטיקעלעך, לויט דעם וועט ער וויסן. צו מאָרגנס קלינגט ער מיר:

„דו קענסט שרײַבן. איך וועל דיך אָנשטעלן אין ’פֿאָרווערטס‘.‟

האָב איך גענומען שרײַבן יעדן טאָג אַן אַרטיקעלע ביז דער רעדאָקטאָר, שמעון וועבער, איז צוריק געקומען פֿון מיאַמי. דערזען אַן אומבאַקאַנטע פֿרוי שרײַבט אין „זײַן‟ צײַטונג, האָט ער געמאַכט אַ געוואַלד: „ווער איז זי? פֿון וואַנען האָט זי זיך גענומען? ווער דאַרף זי? ווערט באַלד פֿון איר פּטור!‟ דוד מאַטיס, האָט אים גלײַך געענטפֿערט: „אויב זי גייט, גיי איך אויך!‟

די רעדאַקציע האָט זיך באַרויִקט און גענומען שפּעקולירן, אַז איך שרײַב גאָרנישט, מײַן מאַן שרײַבט פֿאַר מיר, אויב נישט מײַן מאַן, איז מײַן טאַטע. וואָס הייסט, אַ פֿרוי האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט אין אַ מענערישער צײַטונג! אַ חוצפּה פֿון אַ פֿרוי…

יעדער איינער פֿון אונדז האָט ליב אָדער נישט ליב ס׳אייגענע פֿאָלק. מיר מעגן זײַן פֿרום אָדער וועלטלעך; מיר מעגן זיך שפּאַרן אידעאָלאָגיש; מיר קענען זײַן דעמאָקראַטן און רעפּובליקאַנער, קיינער וועט אונדז נישט שטערן, מיט איין וואָרט, מיר ייִדן געהערן נישט צו איין עדה. מיר האָבן אַ פֿרײַען ווילן, סײַ מענער און סײַ פֿרויען. מיר מעגן האָבן אַן אייגענע דעה און נישט מורא האָבן, אַז מ׳וועט אונדז באַשטראָפֿן דערפֿאַר מיט הונדערט שמיץ מיט ריטער אין אונטערשטן חלק, אָדער קעפּן. מיר זײַנען דאָס פֿרײַסטע פֿאָלק אין דער וועלט, מיר געהערן נישט צו קיינעם, נאָר צו זיך אַליין, ס׳איז ממש אַ מחיה צו זײַן אַ ייִד.