חכמות וועגן דער מענטשהייט (ערשטער טייל)

Clever Sayings About Mankind (Part I)

Yehuda Blum

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published January 29, 2016, issue of February 19, 2016.

שוין תּקופֿות ווי מיר זײַנען אַרומגערינגלט מיט קלוגע רייד, איז וואָס קומט אַרויס דערפֿון אַז נאַרישקייט גילט, אַז די חכמות גייען אין איין אויער אַרײַן און אין צווייטן אַרויס. זעט אויס, אַז יעדער נײַער דור קומט אַרויס טויב, שטום און בלינד און דאַרף זיך ערשט אונטערגאַרטלען צו באַקענען זיך מיט די קלוגע רייד און אָנשטעקנדיקע נאַרישקייטן פֿון די פֿאַרגאַנגענע דורות.

הייסט עס, אַז די מענטשהייט איז צעטיילט אין עטלעכע מחנות, די וואָס האָבן די זכיה צוצוקומען צו די אוצרות פֿון פֿאַרגאַנגענע קלוגע רייד, און יענע וואָס שמאַכטן עד־היום אין דער פֿינצטער, און לאָמיך אײַך מודיע זײַן דעם סוד פֿון גאַנץ בראָד, אַז די פֿינצטערנישט האָט איבערגעשטיגן, אין אונדזער אַמעריקאַנער דערציִונג, פּאָליטיק און אין גאַס.

לעצטנס זײַנען מיר צו האַנט געקומען געקליבענע רייד פֿון צווישן די אומות-העולם און חכמות פֿון אייגענע פֿילאָסאָפֿן. זעט אויס, אַז יעדער דור זינט די ששת ימי בראשית האָט געזען די וועלט אין איר פּראַכט און אין איר געמויזעכץ. איז וואָס האָט זיך געביטן? גאָט זאָל באַהיטן. און אַז ס׳גייט שוין אַ רייד וועגן גאָט, האָט די מענטשהייט איר אייגענע שיטה.

אָט, למשל, נעמט אָסקאַר ווײַלד, וועמעס אמתער נאָמען איז געווען אָסקאַר פֿינגאַל אָופֿלאַהערטי וויליס ווײַלד (1854־1900). ער איז געווען אַן אַנגלאָ־אירלענדישער דראַמאַטורג, נאָוועליסט, עסיייִסט און פּאָעט, באַקומען זײַן דערציִונג אין אָקספֿאָרד, ענגלאַנד, גערעדט פֿליסיק פֿראַנצייזיש און דײַטש. מיר קענען אים אָבער פֿון זײַן באַרימט ווערק „דאָס בילד פֿון דאָריען גריי‟, וווּ דער יונגערמאַן עלטערט זיך נישט, בלויז זײַן פּאָרטרעט ווערט וואָס אַמאָל עלטער און צעקרימטער.

נישט קיין וווּנדער, אַז ער האָט זיך אַרומגעשפּילט מיט אַזעלכע חכמות ווי:

„דעם איינציקן חובֿ, וואָס איך קום דער געשיכטע איז זי איבערצושרײַבן.‟

און ער גיט אויך צו:

„איך קען אַלץ בײַשטיין, אחוץ דעם יצר־הרע.‟

דער אמת איז, אַז אָסקאַר ווײַלד האָט אויך געלעבט אין אַ תּקופֿה וואָס איז געגאַנגען אויף קוליעס.

סעמיועל באַטלער, נאָוועליסט (1835־1902) קלאָגט זיך אויפֿן גאָט פֿון זײַנע פֿאָטערס. ער שרײַבט אַז „אַן אויפֿריכטיקער גאָט איז דער איידלסטער באַשאַף פֿונעם מענטשן.‟ טראַכט איך זיך, אַז אויב דער מענטש האָט טאַקע באַשאַפֿן גאָט, קען ער דאָך נישט זײַן בעסער פֿון זײַן מענטשלעכן באַשעפֿער.

אַלבערט אײַנשטיין, (1870־1955), דער פֿיזיקער און מאַטעמאַטיקער, וועלכער האָט דערפֿינדן די טעאָריע פֿון רעלטיוויטעט. די שטעטל־ייִדן האָבן נישט געוווּסט ווי זיך צו ספּראַווען מיט זײַן „טעאָריע פֿון רעלאַטיוויטעט‟. ווי אַזוי?

האָט זיך אַזוי געמאַכט, אַז כּמעט אין יעדן שטעטל האָט זיך געפֿונען אַ ייִד אַ בעל־שׂכל, האָט איינער פֿון זיי אויסגעטײַטשט אײַנשטיינס טעאָריע פֿון רעלאַטיוויטעט בזה־הלשון:

„רעלאַטעוויטעט באַשטייט פֿון צוויי זאַכן, וואָס זײַנען די זעלבע נאָר נישט אין גאַנצן. לאָמיר זאָגן, אַז אַ מיידל קומט צום רבין, נו איז וואָס? גאָרנישט, דאָס מיידל איז אַ מיידל און דער רבי איז אַ רבי. אָבער ווען דער רבי קומט צום מיידל איז דער רבי קיין רבי נישט און דאָס מיידל איז קיין מיידל נישט. דאָס איז די טעאָריע פֿון רעלאַטיוויטעט.‟

„אָדער נעמט, למשל, אײַנשטיינען אַליין, צי ער איז גערעכט צי ער איז נישט גערעכט, איז ער דאָך דער זעלבער אײַנשטיין. אָבער ווען מ׳האָט באַשטעטיקט, אַז ער איז יאָ גערעכט, איז ער בײַ די דײַטשן געוואָרן אַ דײַטש און בײַ די פֿראַנצויזן — אַ ייִד. אויב אָבער ווען אײַנשטיין וואָלט נישט געווען גערעכט, חלילה, וואָלטן די דײַטשן געזאָגט, אַז ער איז אַ ייִד און די פֿראַנצויזן וואָלטן געזאָגט אַז ער איז אַ דײַטש.‟

און אַזוי ווי אײַנשטיין איז געווען באַקאַנט ווי דער באַרימטסטער וויסנשאַפֿטלער אין דער וועלט, האָט ער אויך איבערגעלאָזט אַ שלל מיט ווערטלעך. אָט האָט איר אַ פּאָר פֿון זיי:

„איך קען זיך נישט צוגלייבן, האָט ער געזאָגט, אַז גאָט האָט אויסגעקליבן צו שפּילן רולעט מיט דער מענטשהייט.‟

אַחוץ דעם האָט ער צוגעגעבן: „איך גלייב אויך נישט, אַז דער גאָט פֿון טעאָלאָגיע באַלוינט די רשעים און באַשטראָפֿט די צדיקים.‟

און אַזוי ווי אײַנשטיין איז אַזש דערגאַנגען ביזן אוניווערס, זעט אויס, אַז ער איז דאָרט געבליבן שטעקן מיט זײַן טעאָריע, אָנגעקלאַפּט אין די טויערן פֿון גן־עדן, וווּ מ׳האָט אים נישט געוואָלט אַרײַנלאָזן צוליב זײַן טעאָריע, וואָס זיי האָבן נישט פֿאַרשטאַנען.

און ווײַטער ציט דעם געדאַנקענגאַנג אײַנשטיין: „בלויז צוויי זאַכן געדויערן אַן אייביקייט: דער אוניווערס און די נאַרישקייט, און איך בין נישט זיכער וועגן דעם לעצטן געדאַנק.‟

און נאָך אַ געדאַנק איז אים אײַנגעפֿאַלן: „דער אונטערשייד צווישן נאַרישקייט און גאונות באַשטייט אין דעם וואָס דאָס גאונות האָט אַ גרענעץ.‟