טלאָמאַצקע 13

13 Tłomackie Street

אַן עקספּאָזיציע געווידמעט „טלאָמאַצקע 13‟, היסטאָרישער מוזיי פֿון ייִדן אין פּוילן, וואַרשע, 2014
אַן עקספּאָזיציע געווידמעט „טלאָמאַצקע 13‟, היסטאָרישער מוזיי פֿון ייִדן אין פּוילן, וואַרשע, 2014

פֿון גענאַדי עסטרײַך

Published March 02, 2016, issue of March 18, 2016.

איך האָב שוין געשריבן, אַז די דײַטשישע אָקופּאַציע אין די יאָרן פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה איז פּאַראַדאָקסאַל; זי איז ניט זעלטן געווען גאָר ניט קיין שלעכטע זאַך פֿאַר דער אַנטוויקלונג פֿון דער ייִדישער קולטור. מיר געדענקען, אַז דער „פֿאָרווערטס‟, צוזאַמען מיט דער מערהייט אַמעריקאַנער ייִדן, האָט דעמאָלט, מיט אַ יאָרהונדערט צוריק, געשטיצט דווקא דעם דײַטשישן צד און געטענהט, אַז דײַטשלאַנד קען באַפֿרײַען די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן פֿון דער רוסישער באַרבאַרישקייט.

די דײַטשן האָבן טאַקע געוואָלט געווינען סימפּאַטיעס בײַ דער ייִדישער באַפֿעלקערונג, און דאָס האָט באַשטימט זייער אויפֿפֿירונג. אין דער אַדמיניסטראַציע, וואָס איז געווען פֿאַראַנטוואָרטלעך פֿאַר די אָקופּירטע געגנטן, האָבן מיט ייִדישע ענינים אָפֿט מאָל אָנגעפֿירט דײַטש־ייִדישע אָפֿיצירן. אָן דער שטיצע פֿון אַזעלכע אָפֿיצירן וואָלט אַנדערש אויסגעזען, אַ שטייגער, די געשיכטע פֿון דער „ווילנער טרופּע‟; און אָן איר וואָלט, אַ פּנים, אַנדערש אויסגעזען די געשיכטע פֿון דעם ייִדישן טעאַטער בכלל.

דווקא בעת דער דײַטשישער אָקופּאַציע פֿון וואַרשע (און עקאָנאָמיש איז עס, אַגבֿ, געווען זייער אַ שווערע צײַט) האָט מען דאָרטן געשאַפֿן אַ פּראָפֿעסיאָנעלע אָרגאַניזאַציע פֿון ייִדישע פּען־מענטשן — דעם פֿאַראיין פֿון ייִדישע ליטעראַטן און זשורנאַליסטן. דער דאָזיקער פֿאַראיין, וואָס איז אַסאָציִיִרט מיטן וואַרשעווער אַדרעס טלאָמאַצקע 13, האָט געהאַט עטלעכע פֿונקציעס. קודם־כּל, איז עס געווען אַ מין יוניאָן, וואָס האָט געמוזט אָפּהיטן די רעכט פֿון זײַנע מיטגלידער.

איך בין ניט זיכער, צי אָט די „פֿונקציע‟ האָט דער פֿאַראיין טאַקע אויסגעפֿילט אָדער געקענט אויספֿילן מיט גרויס דערפֿאָלג. אויף וויפֿל איך פֿאַרשטיי, פֿלעגט דער שרײַבער, וואָס איז באמת געווען אויף צרות, באַקומען עפּעס אַ שטיצע מצד זײַנע קאָלעגן. דערצו האָט דער פֿאַראיין אָרגאַניזירט אַרויסטרעטונגען פֿון שרײַבער אין פֿאַשיידענע שטעט און שטעטלעך פֿון פּוילן, און דאָס פֿלעגט שאַפֿן עפּעס אַ פּרנסה. מער עפֿעקטיוו איז אין דעם זין אפֿשר געווען דער פֿאַראיין פֿון ייִדישע זשורנאַליסטן, וואָס האָט זיך אָפּגעשפּאָלטן אין יאָר 1926 און זיך פֿאַרבונדן מיטן אַלגעמיינעם פּוילישן זשורנאַליסטן־סינדיקאַט.

אַ סך מער איז אָנגעשריבן געוואָרן וועגן אַן אַנדער, סאָציאַלער, פֿונקציע פֿונעם פֿאַראיין — פֿון אַ קלוב, וווּהין די מיטגלידער פֿלעגן קומען צו רעדן און — ניט זעלטן —קריגן זיך, צו עסן און טרינקען, זיך צו טרעפֿן מיט אַ קאָלעגע פֿון אַן אַנדער שטאָט צי לאַנד, צו הערן אַ פֿרישע פּליאָטקע צי אַ לעקציע. ליטעראַטור איז דאָך אַן איינזאַמע באַשעפֿטיקונג — מע זיצט זיך בײַם טיש און מע שרײַבט, און דער פֿאַראיין האָט געגעבן די מעגלעכקייט ניט צו פֿילן זיך עלנט, אָפּגעריסן פֿון דער וועלט.

וועגן דעם אָרט, אויף טלאָמאַצקע 13, עקזיסטירט אַ גאַנצער קאָרפּוס ליטעראַטור, דער עיקר, זכרונות — נאָסטאַלגישע צײַט־רײַזעס קיין וואַרשע, אויף טלאָמאַצקע־גאַס, כאָטש ערבֿ דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט דער פֿאַראיין זיך באַזירט אין אַן אַנדער לאָקאַל. אינטערעסאַנטע באַשרײַבונגען האָט, למשל, איבערגעלאָזט דער דיכטער מלך ראַוויטש, וועלכער האָט יאָרנלאַנג געאַרבעט ווי דער סעקרעטאַר פֿונעם פֿאַראיין. יצחק באַשעוויס־זינגער האָט אויך וועגן דעם געשריבן.

אָט ווי עס האָט וועגן דעם „קלוב‟ זיך דערמאָנט זוסמאַן סעגאַלאָוויטש אין זײַן בוך, וואָס טראָגט טאַקע דעם טיטל „טלאָמאַצקע 13‟ (און טאָמער האָט עמעצער עס נאָך ניט געלייענט, עצה איך עס צו לייענען):

טלאָמאַצקע דרײַצן.

אַ הויז־נומער, וואָס האָט זיך אין פֿאַרלויף פֿון צוואַנציק יאָר דערוואָרבן אַ פּאָפּולאַריטעט נישט נאָר בײַ דער אינטעליגענץ און בײַ דער יוגנט פֿון גאַנצן ייִדישן פּוילן. דער נאָמען „טלאָמאַצקע דרײַצן‟ איז אַוועק ווײַטער פֿון פּוילן. טלאָמאַצקע דרײַצן איז געוואָרן אַן אַדרעס. פֿאַר איינער איז דאָס געווען אַן אַדרעס פֿון בענטשן, פֿאַר אַנדערע — אַן אַדרעס צו זידלען. פֿאַר אונדז, ייִדישע שרײַבער און זשורנאַליסטן, איז דאָס געווען אַ נויטווענדיקייט.

הגם פֿאַראייניקונגען פֿון ייִדישע שרײַבער זײַנען געווען אין אַ צאָל שטעט פֿון דער וועלט, ניו־יאָרק בתוכם, איז די וואַרשעווער פֿאַראייניקונג געווען, פֿון דעסטוועגן, אַן אוניקאַלע אינסטיטוציע אויף דער לאַנדשאַפֿט פֿון ייִדישער קולטור. אַ סימן האָט איר: וועגן דער ענלעכער ניו־יאָרקער אָרגאַניזאַציע איז זייער ווייניק אָנגעשריבן געוואָרן. די סיבה איז, אַ פּנים, אַז אין ניו־יאָרק איז עס געווען, דער עיקר, אַ יוניאָן (כאָטש קיין ריכטיקער יוניאָן איז עס אויך ניט געווען), און זײַן סאָציאַלע ראָלע איז געווען אַ שוואַכע. די ניו־יאָרקער ייִדישער שרײַבער פֿלעגן זיך צונויפֿקלײַבן אין קאַפֿעען, ניט אין דעם פֿאַראיין.

לויטן מאָדעל פֿון טלאָמאַצקע איז אין ישׂראל געשאַפֿן געוואָרן דאָס „לייוויק־הויז‟, וואָס איז, גאָט צו דאַנקען, נאָך פֿאַראַן, כאָטש הײַנט איז עס שוין, פֿאַרשטייט זיך, אַ שאָטן פֿון דעם אַמאָליקן „לייוויק־הויז‟; אָבער קיין אַנדערע אינסטיטוציעס פֿון אַזאַ מין זײַנען ניט פֿאַרבליבן.