די קינדער וואַקסן ווי אויף הייוון!

The Children Are Growing "As Fast As Yeast"

פֿון הערשל גלעזער

Published April 27, 2016, issue of May 13, 2016.

כ׳האַלט זיך פֿאַר אַ שטיקל באָטאַניקער, נאָר ערשט נישט לאַנג האָב איך זיך דערוווּסט, אַז בײַם הײַנטיקן טאָג ווערן שוועמלעך, שימל, הייוון אד״גל מער נישט פֿאַררעכנט נישט פֿאַר געוויקסן, נישט פֿאַר בעלי־חיים, נאָר פֿאַר אַן אייגענעם מין באַשעפֿענישן — פֿונגוסן. (דער טערמין „שוועמל־געוויקסן“ אינעם באַנד „די געוויקסן־וועלט אויף ייִדיש“ איז, אַ פּנים, אַ פֿאַרעלטערטער.) בײַם פֿאָלק זענען זיי אַלע אַ סימן פֿון וווּקס.

שוועמלעך זענען פֿאַראַן כּלערליי: עסעדיקע און סמיקע. בײַ סטוטשקאָוון זענען אויסגערעכנט פֿערציק פֿאַרשיידענע שוועמלעך־טערמינען. ס׳וואָרט „שוועמל“ אַליין נעמט זיך פֿון „שוואָם“ sponge, וואָס איז קודם־כּל אַ וואַסער־חיה, אָבער בײַם הײַנטיקן טאָג גיכער אַ מכשיר אָפּצוּווישן אַ פֿלעק אויפֿן טיש צי אויף דער פּאַדלאָגע. דער אָפּשטאַם פֿון „שוואָם“ איז אַ ביסל נישט קלאָר; ס׳ענגלישע sponge נעמט זיך, פֿאַרשטייט זיך, פֿון גרעקיש spongos, וואָס דאָס קער זיך אָן מיטן לאַטײַנישן fungus, וואָס מיר קענען דאָך שוין. אויף דײַטשיש זאָגט מען נישט „שוועמל“, נאָר Pilz, וואָס דאָס איז אין לעצטן סך־הכּל אַ לײַוואָרט פֿונעם גרעקיש־לאַטײַנישן boletus (אַ מין שוועמל). הייסט עס, אַז פֿון איין מין איז געוואָרן אַ דאַכטערמין פֿאַר כּלערליי מינים. אַזוי אויך, אַ שטייגער, ס׳ענגלישע deer אַקעגן דעם דײַטשישן Tier („חיה“) — פֿון אַ האַלב כּוללדיקן טערמין, טײַטש „ווילדע חיה“, איז אויף דײַטשיש געוואָרן דער דאַכטערמין, אויף ענגליש — בלויז איין מין. נאָר נישט דאָס זענען מיר אויסן — אויף ייִדיש איז אַזאַ וואָרט נישטאָ.

הײַנט וואָס זענען הייוון? קליינע באַשעפֿענישן וואָס ווען נישט זיי, וואָלטן מיר נישט געהאַט קיין געיוירנס: דער הויפּט — געבעקס צו עסן און ביר צו טרינקען.

הייוון עסן קאַרבאָהידראַטן — אַ שטייגער, די וואָס אין ווייצן מעל — און לאָזן פֿון זיך אַרויס קוילן־זײַערס, וואָס דערפֿון גייט אויף ס׳טייג. דער שרײַבער פֿון די שורות איז נישט קיין געניטער בעקער; אפֿשר טאַקע דערפֿאַר קען איך זיך נישט אָפּוווּנדערן ווי אַזוי פֿון אַ קליין ביסל מעל מיט הייוון ווערט אַזאַ גרויס שטיק טייג, און וואָס לענגער מע לאָזט די הייוון צו רו, אַלץ גרעסער ווערט דאָס טייג. נישט אומזיסט זאָגט מען אויף אַ קינד, אַז ס׳וואַקסט ווי אויף הייוון, צי ווי אַ ראָשטשינע, צי ווי טייג אין אַ דייזשע. (מע קען אויך זאָגן, אַז עפּעס וואַקסט ווי שוואָמען נאָך אַ רעגן.)

און דאָס וואָרט „הייוון“? ס׳קער זיך אָן מיטן ווערב „הייבן“, און ס׳איז נישט קיין וווּנדער אויך: אָט הייבט הייוון דאָס טייג. דאָס ענגלישע yeast, ווידער, האָט זייער אַ מאָדנע היסטאָריע. ס׳נעמט זיך פֿונעם זעלביקן שורש וואָס zest (אויף ענגליש טײַטש „ברען, ענטוזיאַזם“ — אויף גרעקיש „הייס, היץ“), אפֿשר דערפֿאַר וואָס אַז מע מישט אויס הייוון מיט וואַסער, דאַכט זיך, אַז דאָס וואַסער קאָכט זיך. צו דעם שורש קען מען אויך צורעכענען „עקזעמע“, אַ קרענק וואָס איז אין תּוך אַרײַן אויסגעטריקנטע הויט — אַז מע קאָכט וואַסער גענוג לאַנג, וועבט דאָך אויס די פּאַרע, בלײַבט אַ טרוקענער טאָפּ. אָט די הויטקרענק קען זיך טאַקע נעמען פֿון אַ פֿונגוס וואָס איז ענלעך צו הייוון. זענען הייוון געזונט צום עסן, אָבער נישט צו דער הויט.

אויך וועגן וואָרט „וואַקסן“ איז דאָ וואָס צו דערציילן. מיטן סובסטאַנטיוו „וואַקס“ האָט עס נישט קיין שײַכות, נאָר מיטן ענגלישן וו ע ר ב wax יאָ. אויף ענגליש ניצט מען עס בדרך־כּלל וועגן דער לבֿנה, וואָס זי ווערט דאָ גרעסער, דאָ קלענער — the moon waxes and wanes. ווידער אַ מאָל — אַ כּוללדיק וואָרט אויף איין לשון, אַ ספּעציפֿישס אויף אַ צווייטן. דאָס ענגלישע איז, אַגבֿ, טײַטש נישט נאָר „וואַקסן“, נאָר אויך „ווערן“ — אָט איז פֿאַראַן אַ זעלטענער, פֿאַרעלטערטער אויסדריק wax wroth „ווערן אין כּעס“; סײַ wroth, סײַ wrath זענען טײַטש „כּעס“. לויט די מקורים בלײַבט wroth אין באַניץ בלויז אין די ענגלישע ביבלען, נאָר דער איינציקער אויפֿווײַז וואָס איז מיר באַקאַנט איז פֿון גראַוטשאָ מאַרקס:

The dean is furious - he’s waxing wroth!
Is Roth here too? Let him wax the dean!