פּובליציסטיק

אַשכּנזישע ייִדן — אַ נײַער באַדײַט

Ashkenazi Jews – A New Definition

פֿון דניאל גלאַי

אין דעם נײַעם ישׂראלישן פֿילם „הגננת‟ (די קינדערגאָרטן־לערערין), געשאַפֿן דורכן יונגן נדבֿ לאַפּיד און וואָס איז שוין זוכה געווען צו אַ סך שבֿחים און פּרעמיעס אין חשובֿע פֿעסטיוואַלן, קומט פֿאָר אַ סצענע אויף דער תּל־אָבֿיבֿער פּלאַזשע, אַוווּ דער הויפּטהעלד, דער 5־יעריקער בלאָנדער יואבֿ, און זײַן לערערין ווײַזן אָן ווער איז, און ווער איז ניט, קיין אַשכּנזישער.

דאָס איז דער בעסטער באַווײַז, אַז דער דאָזיקער פֿילם איז פּראָדוצירט געוואָרן אין די לעצטע יאָרן. מיט צען יאָר צוריק וואָלט מען אַזאַ סצענע ניט געקאָנט זען אויפֿן עקראַן. וואָס בין איך אויסן צו זאָגן? אַז אין דער ישׂראלדיקער געזעלשאַפֿט, ענדערן זיך זאַכן גיך און מען איז שוין דורכגעגאַנגען אַ היפּשן מהלך זינט יענע יאָרן, ווען דאָס וואָרט „ישׂראלי‟ איז געווען אַ מאָנאָליטישער און געשלאָסענער.

הײַנט־צו־טאָג ווען ישׂראלים רעדן וועגן זיך באַציט מען זיך אָפֿטער, צום גוטן אָדער צום שלעכטן, צו זייער עטנישן הינטערגרונט: אַשכּנזים, מזרחים, ספֿרדישע, און צונויפֿמישונגען פֿון אַלע סאָרטן. דאָס שפּיגלט אָפּ טיפֿע ענדערונגען אין דער געזעלשאַפֿט אַוווּ די קלאַסישע אידעאַלן און דעפֿיניציעס צעפֿאַלן זיך, נאָר אַנדערע, נײַע און קלאָרע, האָבן זיך נאָך ניט אויסקריסטאַליזירט.

מײַן פֿאָטער זישע גאָלדוואַסער ז״ל, אַ שנײַ­דער פֿון פֿאַך און אַ ייִדישער אַקטיאָר — קודם אין פּוילן און שפּעטער אין אַרגענטינע — האָט ניט געוווּסט וואָס ס׳מיינט אַזוינס צו זײַן אַן אשכּנ­זישער. פֿון זײַנע ערשטע יאָרן אָן האָט ער געוווּסט אַז ער איז אַ ייִד, פּראָסט־און־פּשוט. אַזאַ באַגריף ווי אַשכּנזי האָט ניט פֿאַרנומען קיין אָרט אין זײַן לעקסיקאָן. ס׳רעדט זיך ניט דאָ וועגן דער ברייטער אַשכּנזישער קולטור. אַזאַ געזעלשאַפֿטלעכער באַגריף איז אים טאַקע יאָ געווען באַקאַנט און נאָענט. אָבער וואָס שייך אים אַליין ווי אַ יחיד, איז בכּלל קיין פֿראַגע ניט געווען וואָס ער איז. ער איז געווען און האָט זיך געפֿילט ווי אַן אַרגענטינער בירגער, וואָס אין פֿאַרגלײַך מיט פּוילן פֿון די דרײַסיקער יאָָרן, איז עס געווען אַ פֿרײַערע מדינה. נאָר זײַן „אַרגענטינישקייט‟ איז געווען אַ וויכטיקער צוגאָב צו זײַן ייִדישער אידענטיטעט. און ווי ער, האָבן די ייִדן אין אַלגעמיין אין יענע דורות גוט געוווּסט ווער זיי זענען.

בײַ זײַנע קינדער און אייניקלעך פֿאַרנעמט מען זיך יאָ מיטן באַגריף פֿון אַשכּנזים. ניט נאָר בײַ זיי, נאָר פֿאַר דער גאַנצער סבֿיבֿה וווּ זיי געפֿינען זיך. אפֿשר קומט דאָס פֿאָר ספּעציעל אין ישׂראל אָבער מע זעט עס אויך אין אייראָפּע, אַמעריקע און אומעטום. דאָס איז בעיקר אַ רעוזלטאַט פֿון ריזיקע וואַנדערונגען אינעם 20סטן און 21סטן יאָרהונדערט. עמיגראַציעס און אימיגראַציעס שטעלן מיט זיך פֿאָר דינאַמישע ענדערונגען אין ווי אַזוי ייִדן זעען זיך אַליין. וועלן מיר פּרוּוון דאָס מאָל אויפֿצוקלערן און פֿאַרשטיין אָט דעם פֿענאָמען.

די הײַנטצײַטיקע ייִדישע אידענטיטעט, אין ברייטסטן זין פֿון וואָרט, שטייט אויף די דרײַ זײַלן: רעליגיע, חורבן און מדינת־ישׂראל. אָבער הײַנט צו טאָג איז עס מער ניט גענוג. עס פֿאָדערט זיך אַ פֿערטע זײַל, פֿונעם זעלבן סטאַטוס, וואָס זאָל דערגאַנצן דאָס וואָס איז במשך פֿון לאַנגע יאָרן ניט גענוג באַטאָנט געוואָרן: די עטנישע אידענ­טיטעט פֿון די פֿאַרשידענע עדות און קהילות פֿון כּלל־ישׂראל. דאָס איז אַ דימענסיע וואָס האָט דערפֿירט צו אַ לאַנגער ריי ייִדישע שפּראַכן (ניט ווייניקער ווי 16!), און באַרײַכערט די ייִדישע געשיכטע, לעבן־שטייגער, פֿאָלקס־שאַפֿונג און פֿאָלקלאָר. דאָס טראָגט אַ חשיבֿות דווקא אין אַ תּקופֿה ווען עס צעפֿאַלט זיך די טראַדיציאָנעלע — ניט דווקא רעליגיעזע — ייִדישע אידענטיטעט.

פֿיל מעלות קאָן האָבן דאָס באַנוצן זיך, למשל, מיט אַ נײַער דעפֿיניציע פֿון אַשכּנז. ייִדן אין אַמעריקע, למשל: ווי אַזוי ווערן זיי באַ­טראַכט? ווי אַ רעליגיע. דאָס איז קלאָר, אָבער ניט אַלע אַמע­ריקאַנער ייִדן זענען רעליגיעזע. אַ נאַציאָ­נאַלע מינדערהייט? ס׳איז ריכטיק, אָבער דאָס וואָרט „נאַציאָנאַלע‟ איז אין דעם פֿאַל ניט תּמיד באַ­קוועם. גלות? צי פֿילן זיך די ייִדן ווי ייִדן אין גלות־אַמעריקע? שווער צו זאָגן. אַ תפֿוצה צווישן תּפֿוצות? ווידער איז עס ריכטיק, אָבער ייִדן אין אַמעריקע — ווי אויך אין אַנדערע ערטער, פֿאַר­שטענדלעך, פֿילן זיך ניט ווי תּפֿוצהניקעס. קומט אויס, אַז צווישן די אַלע אויבנדערמאָנטע באַגריפֿן, איז דווקא דער טערמין „עטנישע מינדערהייט‟ מסתּמא דער סאַמע געראָטענער. ס׳איז פֿאַראַן די אויסערלעכע פּערספּעקטיוו פֿון די ניט־ייִדן און די אינערלעכע פֿון אונדזערע כּשרע ייִדן, אָבער „עטנישע מינדערהייט‟ איז פּאַסיק פֿאַר ביידע קוקווינקלען.

נאָר לאָמיר ניט פֿאַרגעסן אַז דער מענטש אין זײַן טאָגטעלעכקייט לעבט ניט מיט גלאָבאַלע דעפֿיניציעס; ער לעבט מיט זײַן דאָיִקייט וואָס ער וויל זי בעסער פֿאַרשטיין און פֿאַרבעסערן. לאָמיר צוגעבן אַז די עטנישע קאָנצעפּציע איז אַ מער גינציקע כּדי צו שאַפֿן קולטורעלע בריקן מיט אַנדערע ניט־ייִדישע געזעלשאַפֿטן. עס איז אַ ברייטער, גײַסטיקער באַגריף, ניט דווקא אַ געאָגראַפֿישער, וואָס קאָן העלפֿן לעבן בשלום מיט זיך אַליין און אויך אַנטוויקלען די רײַכע ייִדישע אייגנאַרטיקייטן.

אַלטע ווערטער באַקומען נײַע באַטײַטן. ס׳געשעט אָפֿט און ס׳איז לחלוטין פֿאַרשטענדלעך, ווײַל די ווירקלעכקייט אַליין בײַט זיך כּסדר. דעריבער רײַסט זיך די ווירקלעכקייט אַרײַן אין אַן אַלט און באַקאַנט וואָרט, און ענדערט זײַן תּוכן כּדי צו זײַן מער פֿונקציאָנעל און דינען די רעדנערס פֿון אַ געוויסער שפּראַך.

דאָס מאָל האָבן מיר זיך אָפּגעשטעלט אויף „אַשכּנז‟, וואָס איז ניט סתּם אַ וואָרט, נאָר אַ וועלט פֿאַר זיך. די עטנישע ייִדישע אידענטיטעט דאַרף אַוודאי ניט אויפֿן חשבֿון פון די אַנדערע גוט באַקאַנטע אידענטיטעט־פֿאָקוסן — רעליגיע, חורבֿן און ישׂראל. פֿון דעסטוועגן, מוז מען זי הײַנט אונטערשטרײַכן ווי געהעריק, ווײַל ייִדן נייטיקן זיך אין איר און דאָס קאָן נאָר פֿאַרשטאַרקן די אַנדערע גוט איינגעפֿונדעוועטע זײַלן און איבערלעבונגען. די ייִדישע קהילות דאַרפֿן אָנהייבן אויפֿקלערן פֿאַר זיך אַליין און פֿאַר אַנדערע, ווער זיי זענען און ווי אַזוי ווילן זיי אויספֿורעמען זייער צוקונפֿט.