מײַן שכן, חיים גראַדע

My Neighbor, Chaim Grade

Forward Association

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published June 02, 2017, issue of May 26, 2017.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

אינאַ העקער, אַ יונג רוסיש מיידל, האָט אים פּאַצאַפּעט און נישט אָפּגעלאָזט. ער האָט זי מיטגענומען מיט זיך צוריקוועגס קײַן ווילנע נאָך איידער ער האָט געוווּסט דעם שרעקלעכן גורל פֿון זײַן מאַמען און זײַן ערשטער פֿרוי, האָט מיר איבערגעגעבן חיים גראַדעס לײַבלעכע קוזינע, גיטל כּהן, אין מיאַמי־ביטש אין 1980.

צי אינאַ איז געווען אַ ייִדישע איז געווען אַ מיסטעריע פֿאַר יעדן איינעם וואָס האָט זי געקענט. זי איז געווען אַ שווערער פּאַסאַזשיר מיט גרויסע השׂגות און קאָמאַנדעוועט מיט חיימס ווערק. נישט צוגעלאָזט קיין פֿרעמדע איבערזעצער אויב זי האָט נישט געהאַט אַ האַנט אין דעם. מ׳זאָגט אַז זי האָט אים געקאָסט די נאָבעל־פּרעמיע צוליב די קריגערײַען מיט די איבערזעצער, אַזוי אַז די איבערזעצונגען זײַנען נישט דערגאַנגען אין צײַט צו דער נאָבעל־אַקאַדעמיע אין שוועדן. און ווען יצחק באַשעוויס־זינגער האָט אין 1978 באַקומען די נאָבעל־פּרעמיע פֿלעגט אינאַ יעדעס יאָר אים זידלען און שנידלען אין דער „ניו־יאָרק טײַמס‟, אַז די פּרעמיע איז געקומען חיימען און נישט באַשעוויסן.

פֿון די זעכציקער יאָרן אָן איז אונדזער דאָקטער געווען יונה גאָטעסמאַן ע״ה, וועלכער איז אויך געווען חיים גראַדעס דאָקטער. ווען מיר האָבן זיך אין 1978 זיך אומגעקערט פֿון ישׂראל און אין 1981 ווידעראַמאָל זיך באַזעצט אין דער בראָנקס, איז די ידיעה צו אונדז דערגאַנגען אַז גראַדע איז שוין נישט געווען בײַם בעסטן געזונט. איך האָב זיך ווידעראַמאָל פֿאַרבונדן מיט מײַנע גוטע פרײַנד ביילע גאָטעסמאַן, די פֿרוי פֿון ד״ר יונה גאָטעסמאַן, און מיט דער משפּחה פֿישמאַן, געלע און שיקל.

מיט פֿיר יאָר שפּעטער האָט פּאַסירט אַן אויסטערלישע מעשׂה. אינאַ גראַדע האָט געקלונגען ד״ר גאָטעסמאַן אַז חיים גראַדע האָט באַקומען אַ שווערע האַרץ־אַטאַקע און האָט געבעטן יונהן נישט צו קומען ווײַל זי האַלט בײַם נעמען אים קיין באָסטאָן אין בעסטן שפּיטאָל. מיר אַלע האָבן זיך געוווּנדערט און זיך שטאַרק געזאָרגט. גיי ווייס אַז חיים גראַדע איז שוין געווען טויט און „דער דיבוק‟, אינאַ גראַדע, האָט אים ערגעץ באַגראָבן און קיינער האָט נישט געוווּסט ווו זײַן געביין איז אַהינגעקומען. אָן אַ לוויה, אָן אַ רבין, אָן אַ מלא רחמים, אָן אַ קדיש, אָן אַ סימן פֿון באַוויינען דעם גראַנדיעזן ייִדישן ניפֿטר.

ווען אינאַס שקר איז באַקאַנט געוואָרן האָבן זיך גראַדעס פֿרײַנד אײַנגעשטעלט און גענומען זוכן דעם בית־עולם וווּ מע האָט אים באַגראָבן. געפֿונען האָט עס געלע פֿישמאַן, ערגעץ אין ניו־דזשוירזי, אָבער ס׳איז שוין געווען צו שפּעט.

שעקספּירס „ליידי מאַקבעט‟ אינעם דמות פֿון אינאַ גראַדע, האָט שוין אָפּגעטאָן אירע דראַגאָנישע שטיק, אַזוי אַז זי איז באַגאַנגען אַ שרעקלעכע עוולה קעגן ייִדישן פֿאָלק, און אַ טײַוולאָנישן שאָדן איר אייגענעם מאַן, דעם גרעסטן ייִדישן שרײַבער בײַ ייִדן. ווען שלום־עליכם איז געשטאָרבן, אויך אין דער בראָנקס אין 1916, האָבן אים באַגלייט הונדערט טויזנט ייִדן צו זײַן אייביקער רו. ווען חיים גראַדע איז געשטאָרבן האָט קיינער נישט געוווּסט וועגן זײַן פּטירה.

חיים גראַדע האָט נאָך זיך איבערגעלאָזט אַ שלל מיט ליטעראַרישע ווערק וווּ זײַנע העלדן שטעלן מיט זיך פֿאָר אַן אוניקום פֿון ייִדישע טיפּן. זײַנע רבנישע טיפּן אין די מוסר־ישיבֿות, זײַנע קלאָגלידער וווּ ער באַוויינט די דאָליע פֿון זײַן מאַמען, זײַנע פֿאַראורטיילן קעגן דער וועלט מיט די אַמעריקאַנער ייִדן בתוכם, וואָס האָבן זיך נישט אײַנגעשטעלט פֿאַר זייערע ברידער און שוועסטער מעבֿר לים בעת זיי זײַנען אַוועק מיטן רויך אויף קידוש־השם אין די קרעמאַטאָריעס. ער האָט באַוויינט די ייִדישע שרײַבער און פּאָעטן אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד אונטער סטאַלינס פֿאַרסמטן האַס. גראַדע קען מען פֿאַרגלײַכן צו ירמיהו הנבֿיא וועלכער האָט אין זײַן „איכה‟ באַוויינט דעם חורבן בית־המקדש אין ירושלים.

חיים גראַדע איז טאַקע פֿאַרבליבן אין מײַן זכּרון אָט אַזוי ווי איך האָב אים געקענט.