דער קאַפֿע–הױז װי אַ מקום–מקלט פֿאַר ייִדישער קולטור

The Cafe as Refuge of Jewish Culture

Yehuda Blum

פֿון מיכאל קרוטיקאָװ

Published June 03, 2018.

די ייִדישע ליטעראַטור האָט אַ היפּשע צאָל בולטע אימאַזשן פֿון קאַפֿע־הײַזער: מנחם–מענדלס שילדערונג פֿון „קאַפֿע פֿאַנקאָני‟ אין אָדעס; די ניו־יאָרקער „קיביזאַרנע‟ און „קאַפֿע–ראָיאַל‟ אױפֿן איסט–סײַד.

אָפֿט לײענט מען די דאָזיקע באַשרײַבונגען װי טשיקאַװע עפּיזאָדן, אָבער אין דער אמתן איז דאָס קאַװע־הױז געװען אַ װיכטיקע קולטורעלע אינסטיטוציע, בפֿרט ערבֿ דער צװײטער װעלט־מלחמה. דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר שחר פּינסקער, A Rich Brew [אַ גוט געקאָכטע קאַווע] האָט אַן אַמביציעזן אונטערקעפּל: „װי אַזױ די קאַפֿע־הײַזער האָבן געשאַפֿן די מאָדערנע ייִדישע קולטור‟. װען מען לײענט איבער דעם װאָגיקן באַנד זעט מען בפֿירוש, אַז די קאַפֿע־הײַזער אין אײראָפּע, אַמעריקע און ארץ־ישׂראל זײַנען געװען זײער אַ פּראָדוקטיװ אָרט, װוּ מען האָט געשריבן, געלײענט, געשמועסט און אַ סך זיך געאַמפּערט װעגן דער מאָדערנער ייִדישער קולטור.

די ליבע־געשיכטע צװישן ייִדן און קאַפֿע־הײַזער הײבט זיך אָן אין בערלין אינעם אַכצנטן יאָרהונדערט. „דאָס געלערנטע קאַפֿע־הױז‟ איז געװען אַ נײַער לאָקאַל, װוּ די בערלינער אינטעליגענץ האָט זיך געקאָנט טרעפֿן, לײענען צײַטונגען, שפּילן שאַך און שמועסן. צװישן די אַרײַנגײער אין דעם קאַפֿע־הױז איז געװען משה מענדלסאָן, דער „פֿאָטער‟ פֿון דער בערלינער השׂכּלה. קאַװע איז געװען כּשר און דאָס קאַפֿע־הױז האָט ניט געהאַט קײן קריסטלעכן טעם. דװקא דאָ האָט מענדלסאָן פֿאַרטראַכט זײַנע פּובליקאַציעס, װאָס זײַנען געװאָרן די בימה פֿאַר זײַנע משׂכּילישע אידעען.

די בלי־תּקופֿה פֿון ייִדישע קאַפֿעען האָט געדױערט פֿון סוף-19טן יאָרהונדערט ביזן חורבן. פּינסקער פֿירט דעם לײענער אױף אַ רײַזע איבער די װיכטיקסטע צענטערס פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור: אָדעס, װאַרשע, װין, בערלין, ניו–יאָרק און תּל־אָבֿיבֿ. ער האָט באַאַרבעט אַ ריזיקן מאַטעריאַל פֿון פֿאַרשידנאַרטיקע מקורים און אים מגולגל געװען אין אַ פֿאַרכאַפּנדיקער לעקטור. דאָס דאָזיקע בוך װעט זײַן סײַ ניצלעך פֿאַר די פּראָפֿעסיאָנעלע פֿאָרשער פֿון ייִדישער און העברעיִשער קולטור און ליטעראַטור, סײַ אינטערעסאַנט פֿאַרן ברײטן עולם.

דער װאַרשעװער „פֿאַראײן פֿון ייִדישע ליטעראַטן און זשורנאַליסטן‟ אױף טלאָמאַצקע 13 איז געװען דער סאַמע באַרימטסטער ייִדישער ליטעראַרישער קלוב, באַשריבן אין צענדליקער זכרונות און בעלעטריסטישע װערק. אָבער דאָס איז ניט געװען דאָס ערשטע ייִדישע קאַפֿע־הױז אין װאַרשע. קאַפֿעען זײַנען געװאָרן פּאָפּולער אינעם אָנהײב צװאַנציקסטן יאָרהונדערט, װען װאַרשע איז געװאָרן אַ מאַגנעט פֿאַר אָרעמע יונגע אינטעליגענטן, און בפֿרט ליטװאַקעס. אײניקע פֿון זײ האָבן געחלומט װעגן אַ ליטעראַרישער קאַריערע אױף ייִדיש אָדער העברעיִש. זײ האָבן זיך געפֿילט הײמיש בײַ יחזקאל קאָטיקן, דעם מחבר פֿון באַרימטע זכרונות װעגן דעם ייִדישן לעבן אין רוסלאַנד אינעם נײַצנטן יאָרהונדערט. מען פֿלעגט דאָ זיצן שעהען לאַנג און לײענען צײַטונגען, שמועסן װעגן ליטעראַטור און פּאָליטיק און אַפֿילו פֿירן געשעפֿטן. דערצו נאָך זײַנען די קאַפֿע–הײַזער װינטערצײַט געװען װאַרעם, װאָס איז אױך געװען װיכטיק פֿאַר די אָרעמע באַזוכער.

אָן װאַרשעװער קאַפֿעען, און על–אחת–כּמה–וכמה אָן דעם שרײַבערקלוב אױף טלאָמאַצקע 13, װאָלט די ייִדישע ליטעראַטור אַװדאי געװען אָרעמער און שיטערער. פּינסקערס בוך איז װי אַ מין ייִדישע ליטעראַטור־געשיכטע, װאָס באַטראַכט די טעמע פֿונעם שטאַנדפּונקט פֿון קאַפֿע־טישן. די װאַרשעװער קאַפֿעען זײַנען געװען װיכטיק ניט נאָר פֿאַר „ייִדישע‟ ייִדן, נאָר אױך פֿאַר אַזעלכע, װאָס האָבן געשריבן אױף פּױליש, װי יוליאַן טובֿים אָדער אַנטאָני סלאָנימסקי.

דער עפּילאָג פֿון דער װאַרשעװער ייִדישער קאַפֿע־קולטור האָט זיך אױסגעשפּילט אינעם געטאָ, װוּ עס זײַנען אױך געװען עטלעכע קאַפֿעען: „דער געטאָ־קאַפֿע איז אַ קאָמפּליצירטער אָרט פֿון קאָלאַבאָראַציע, קולטורעלן לעבן, קאָמערץ און עליטיזם,‟ שליסט פּינסקער זײַן קאַפּיטל װעגן װאַרשע.

אין װין און בערלין זײַנען געצײלטע קאַפֿעען געװאָרן אַ מקום־מקלט פֿאַר ייִדישע אימיגראַנטן און פּליטים, װאָס זײַנען לרובֿ געקומען נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה. די דאָזיקע דײַטשיש–רעדנדיקע הױפּטשטעט האָבן צו יענער צײַט שױן געהאַט פֿאַרמאָגט אַ רײַכע קולטור פֿון ליטעראַרישע און קינסטלערישע קאַפֿעען. בײַ אַ סך ייִדישע ליטעראַטן זײַנען די קאַפֿעען געװאָרן „סטאַנציעס אױף דעם טראַנס־נאַציאָנאַלן זײַדן־װעג‟ פֿון עמיגראַציע, װאָס האָט זײ סוף־כּל–סוף געבראַכט קײן אַמעריקע אָדער ישׂראל. דערבײַ האָבן זײ מיטגעבראַכט שטיקלעך פֿון דער דאָזיקער קולטור מעבֿר־לים, קײן ניו־יאָרק און תּל־אָבֿיבֿ. די ניו־יאָרקער קאַפֿעען װערן געשילדערט אין דער אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור, װי למשל „שלומס קאַפֿע‟ אין דוד איגנאַטאָװס ראָמאַן „אין קעסלגרוב‟. איגנאַטאָװ שילדערט דעם דאָזיקן לאָקאַל װי אַן „אָרט פֿון קאָנפֿראָנטאַציע צװישן פֿאַרשידענע השׂגות װעגן דער ייִדישער ליטעראַטור‟. ניט װײניק הײסע סיכסוכים האָט מען דאָ געפֿירט אױך װעגן דער ראַדיקאַלער פּאָליטיק.

צום שלוס שרײַבט פּינסקער: „די שטאָטישע קאַפֿעען האָבן געדינט ניט נאָר װי צענטערס פֿון מיגראַנטישע קולטורעלע נעצװערק, אָבער אױך װי אַ מקום–מקלט פֿאַר הײמלאָזע מענטשן, פֿאַר קאָסמאָפּאָליטישער פֿילשפּראַכיקײט, װאָס איז געװען אין געפֿאַר פֿון צעשטערונג מצד די נאַציאָנאַליסטישע אידעאָלאָגיעס.‟ אָבער הײַנט, איז פּינסקער משער, שפּילן די קאַפֿען מער נישט אַזאַ חשובֿע קולטורעלע ראָלע. „פֿײסבוק‟ און אַנדערע װירטועלע לאָקאַלן האָבן איצט פֿאַרנומען זײער אָרט.