קהילה

היט זיך, דײַטשן — טובֿיה טענענבוים קומט צו פֿאָרן!

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

אין אַ וואָך אַרום וועט אין דײַטשלאַנד אַרויסגעלאָזט ווערן אַ זעלטן בוך: אַ רײַזע־באַריכט פֿון לאַנד, וואָס אַנטפּלעקט, דורך הונדערטער אינטערווויוען אין כּמעט 40 שטעט און שטעטלעך פֿון דײַטשלאַנד, ממש אַן אָבסעסיע אַרום דעם ייִדישן פֿאָלק בײַ די הײַנטיקע דײַטשן, און אָפֿט מאָל אַ באַהאַלטענעם (און אַפֿילו נישט־אַזאַ־באַהאַלטענעם) אַנטיסעמיטיזם.

דער מחבר פֿונעם בוך, Allein Unter Deutschen [אַליין אונטער דײַטשן], איז טובֿיה טענענבוים, אַ תּל־אָבֿיבֿ־געבוירענער קאָלומניסט פֿון דער דײַטשישער צײַטונג “די צײַט” (Di Zeit). די רובריק, וואָס באַהאַנדלט ענינים וועגן ספּאָרט און געזונט, קומט אַרויס צוויי מאָל אַ חודש, און שפּיגלט אָפּ טענענבוימס חוש פֿאַר הומאָר און איראָניע, ווײַל ער אַליין איז אַ דיקלעכער און רייכערט אַ פּעקל פּאַפּיראָסן אַ טאָג.

טענענבוים איז אויך דער גרינדער, רעזשיסאָר און פּראָדוצענט פֿון אַ מאָדערניסטישן ענגליש־שפּראַכיקן ייִדישן טעאַטער, The Jewish Theater of New York. זײַן געטרײַער אַסיסטענט בײַ דער טעאַטער־אַרבעט איז זײַן פֿרוי, מרים.

הגם דאָס געפֿינען אַ פֿאַרלאַג אַרויסצוגעבן דאָס בוך איז דעם מחבר אָנגעקומען מיט גרינע ווערעם, זעט מען דאָס נישט אָן אויף זײַן פּנים. בעת אַן אינטערוויו מיטן “פֿאָרווערטס” אין זײַן ביוראָ אין מאַנהעטן, האָט ער גאַסטגעבעריש דערלאַנגט טיי, און זיך געוויצלט וועגן זײַן לאַגע, נישט געקוקט אויף די שוועריקייטן. דער ביוראָ שפּיגלט אָפּ זײַן פֿילפֿאַרביקע געשיכטע: אויף איין וואַנט הענגען די פּלאַקאַטן פֿון זײַנע פֿאָרשטעלונגען, The Last Jew in Europe [דער לעצטער ייִד אין אייראָפּע] און The Last Virgin [די לעצטע בתולה]; און אויף אַ צווייטער וואַנט — צענדליקער רעצענזיע־אויסשניטן פֿון זײַנע ווערק. בײַ דער דריטער וואַנט זעט מען אַ הילצערנעם שראַנק מיט ביכער אויף פֿאַרשידענע טעמעס, אַרײַנגערעכנט עפּעס אין גאַנצן אומגעריכטס: ספֿרים אויף לשון־קודש. ווײַזט זיך אַרויס, אַז דער קאָסמאָפּאָליטישער טענענבוים קומט דווקא פֿון אַ חרדישער משפּחה אין בני־ברק. “׳חזון־אישניקעס׳, חסידים פֿונעם ראַדזינער רבין,” האָט ער באַטאָנט. ס׳מאַכט נישט אויס וועלכע טעמע טענעבאָם דיסקוטירט, שײַנט אַרויס זײַן הומאָר. אַ פּנים, דערפֿאַר האָבן די מענטשן וואָס ער האָט אינטערוויויִרט, גערעדט צו אים אַזוי אָפֿנהאַרציק. ס׳האָט אויך נישט געשאַט, וואָס ער זעט אַליין אויס ווי אַ דײַטש מיט זײַנע ליכטיקע האָר און הויט. ער האָט כּמעט קיינעם נישט געזאָגט, אַז ער איז אַ ייִד, נאָר סתּם, אַז ער איז “אַ זשורנאַליסט פֿון ניו־יאָרק”. (די אינטערוויוען האָט ער טאַקע דורכגעפֿירט אויף ענגליש.)

ווי אַ מענטש פֿון דער טעאַטער־וועלט, האָט טענענבוים געוווּסט וואָס פֿאַר אַן אימאַזש צו פּרעזענטירן פֿאַר יעדן מענטש, וואָס ער האָט אינטערוויויִרט. ווען ער האָט באַזוכט דעם נעאָ־נאַציסטישן שענק “קלוב 88” אין נוימינסטער, האָט ער דערקלערט: “איך הייס טאָבײַאַס און איך בין אַ פֿולשטענדיקער אַריאַנער. כ׳בין געקומען קיין דײַטשלאַנד, כּדי זיך צו דערנענטערן צו מײַנע וואָרצלען.” ער איז זייער וואַרעם אויפֿגענומען געוואָרן, בפֿרט פֿונעם אייגנטימער פֿונעם קלוב, פֿרענק. בעת אַן אינטערוויו מיט אַ משפּחה פֿון טערקישע מוסולמענער, האָט ער געזאָגט, אַז ער איז אַן עקספּערט פֿון קאָראַן. אין ביידע פֿאַלן האָט די סטראַטעגיע געהאָלפֿן “דערוואַרעמען” זײַנע סוביעקטן, צו זאָגן דאָס וואָס זיי מיינען און פֿילן אין דער אמתן.

צווישן די פֿאַרשידענע זאַכן, וואָס טענענבוים האָט אַנטדעקט וועגן די דײַטשן איז, ערשטנס, אַז ס‘רובֿ פֿון זיי טרינקען צו פֿיל ביר, און צווייטנס, אַז זיי טראָגן אין זיך ממש אַן אָבסעסיע מיט די ייִדן. נאָך דעם ווי אַ פֿרוי דערקלערט, אַז די ייִדן קאָנטראָלירן די פֿינאַנציעלע וועלט, שרײַבט טענענבוים: “שוין ווידער די ייִדן! כּמעט יעדן טאָג אַזוי… געקומען בין איך קיין דײַטשלאַנד, כּדי צו געפֿינען די דײַטשן, אָבער אַנשטאָט דעם האָבן זיי מיך געפֿונען. ווער זאָגט, אַז די דײַטשן האָבן נישט קיין חוש פֿאַר הומאָר?”

אינעם “ענגלישן גאָרטן” אין מינכן, למשל, האָט טענענבוים פֿאַרפֿירט אַ שמועס מיט אַ כירורג, ד״ר ס. וואָן ליבע. “דײַטשלאַנד איז אַ רײַך לאַנד, אָבער די פּאָליטיק דאָ איז אַ שלעכטע… מע ווייסט נישט ווער עס זאָגט דעם אמת און ווער איז דער ליגנער,” זאָגט ד״ר ליבע. מיט אַמעריקע איז ער אָבער נאָך מער ברוגז ווי מיט דײַטשלאַנד. “אַ ריזיק לאַנד, וואָס פֿאַרנעמט זיך די גאַנצע צײַט מיט ׳טעראָר׳ און ׳טעראָריסטן׳. אַזוי ווי היטלער מיט די ייִדן. [היטלער] האָט באַשולדיקט די ייִדן, און אַמעריקע באַשולדיקט די ׳טעראָריסטן׳.”

“פֿאַר וואָס זענט איר אַזוי אין כּעס אויף די אַמעריקאַנער?” פֿרעגט טענענבוים.

“ווײַל די אַמעריקאַנער צווינגען נישט די ישׂראלים איבערצוגעבן טעריטאָריע די פּאַלעסטינער.”

“פֿאַר וואָס אַרט אײַך דער מצבֿ פֿון די פּאַלעסטינער?”

“איך וויל שלום אויף דער וועלט.”

“זענט איר אויך אין כּעס וועגן דעם מצבֿ פֿון טשעטשניע?”

“וואָס?”

“טשעטשניע. דער ענין מיט רוסלאַנד. גייט עס אײַך אָן?”

“יאָ, אַוודאי.”

“אָבער ס׳איז קלאָר, אַז איר רעאַגירט נישט עמאָציאָנעל וועגן טשעטשניע. פֿאַר וואָס נישט?”

ענטפֿערט דער דאָקטער: “ווײַל דער מיטעלער מיזרח איז וויכטיקער! פֿון דאָרטן שטאַמט אונדזער רעליגיע.”

“זענט איר רעליגיעז?”

“איך? ניין!”

ווען טענענבוים פֿרעגט דעם דאָקטער, וועלכער איז געבוירן געוואָרן אין 1945, וואָס האָט זײַן טאַטע געטאָן בעת דער מלחמה, ענטפֿערט ער, אַז ער ווייסט נישט. “אָבער איך האָב קיין מאָל אין לעבן נישט געטראָפֿן אַן אַנטיסעמיט אין דײַטשלאַנד. זיי זענען דאָ בכלל נישטאָ.”

“וווּ זענען זיי יאָ?”

“אין עסטרײַך.”

דאָס הערן אַזוינע רייד פֿון “באַלעבאַטישע” דײַטשן האָט שטאַרק געשטערט טענענבוים, ווײַל די חורבן־טעמע איז בײַ אים ביזן הײַנטיקן טאָג אַן אָפֿענער וווּנד. “טאַטע־מאַמע האָבן ביידע איבערגעלעבט דעם חורבן, אָבער זיי האָבן קיין מאָל נישט גערעדט וועגן דעם,” האָט ער דערציילט. “דער טאַטע האָט אונדז אַפֿילו נישט געוואָלט זאָגן, פֿון וועלכער שטאָט ער קומט, און כ׳האָב נישט געוווּסט ביז מײַן מאַמעס טויט, אַז זי איז געווען אין קאָנצענטראַציע־לאַגער.”

דער פּלאַן אַרויסצוגעבן אַ רײַזע־בוך וועגן די הײַנטיקע דײַטשן איז דווקא נישט געווען טענענבוימס. אין 2010 האָט אַ רעדאַקטאָרין פֿונעם דײַטשישן פֿאַרלאַג “ראָוואָלט” [Rowohlt] אים פֿאָרגעלייגט צו פֿאָרן איבערן לאַנד, אויסצוגעפֿינען ווער זענען די הײַנטיקע דײַטשן, און וואָס טראַכטן זיי — און דערנאָך אָנשרײַבן אַ בוך וועגן דעם, אינעם זעלבן הומאָריסטישן סטיל וואָס ער ניצט אין זײַן רובריק אין “די צײַט”.

טענענבוימען איז דער געדאַנק געפֿעלן געוואָרן. “כ׳האָב ליב אַרומצופֿאָרן, שמועסן מיט מענטשן,” האָט ער געזאָגט. “דער פֿאַרלאַג האָט פֿאָרויסגעזאָגט, אַז דאָס בוך וועט מסתּמא ווערן אַ בעסטסעלער; אַז מע וועט מאַכן מיט מיר אינטערוויוען אויף טעלעוויזיע און אַראַנזשירן גרויסע טורן איבערן לאַנד.”

צוליב דעם וואָס טענענבוים רעדט בעסער ענגליש ווי דײַטש (זײַנע רובריקן אין “די צײַט” שרײַבט ער אויף ענגליש, און די צײַטונג זעצט זיי איבער), האָט “ראָוואָלט” מסכּים געווען, אַז ער זאָל מאַכן די אינטערוויוען און דעם מאַנוסקריפּט אויף ענגליש, און דער פֿאַרלאַג וועט עס שוין איבערזעצן.

זעקס חדשים לאַנג איז טענענבוים געפֿאָרן איבער די שטעט און דערפֿער, אויף דעמאָנסטראַציעס, אין טוריסטן־ערטער, מוזייען, פֿוסבאָל־מאַטשן, שילן, קלויסטערס און מעטשעטן. ער האָט אינטערוויויִרט יונג און אַלט, נעאָ־נאַציס און אַנאַרכיסטן, באַרימטע פֿיגורן ווי דער געוועזענער קאַנצלער פֿון מערבֿ־דײַטשלאַנד — העלמוט שמידט, און אָרעמע לײַט ווי די טערקישע מוסולמענער אינעם אינדוסטריעלן ראַיאָן מערשלאָ (Marxloh).

טענענבוים האָט פּרטימדיק פֿאַרשריבן זײַנע שמועסן מיט די מענטשן, ווי אויך זײַנע אייגענע שפּיציקע באַמערקונגען, און געשיקט דער רעדאַקטאָרין בײַ “ראָוואָלט” דעם מאַנוסקריפּט. זי איז געווען דערשטוינט פֿון די קאָמענטאַרן. “עס טוט מיר וויי דאָס צו לייענען, און כ׳האָב אַפֿילו געוויינט — האָט זי אָפֿנהאַרציק געזאָגט — אָבער דו האָסט געמאַכט די רײַזע, נישט איך. דאָס בוך מוז אַרויסגעלאָזט ווערן.”

אָבער ווען דער פֿירמע־שעף פֿון “ראָוואָלט”, ווען אַלעקסאַנדער פֿעסט, האָט געזען דעם מאַנוסקריפּט, האָט ער זיך שטאַרק אַנטקעגנגעשטעלט. ער האָט געטענהט, אַז דער פֿאַרלאַג קאָן נאָך לײַדן לעגאַלע צרות, אויב מע וועט אָפּדרוקןּ אַזאַ בוך, און אַז קיינער וועט סײַ־ווי נישט וועלן לייענען וועגן די נעאָ־נאַציסטן, וואָס טענענבוים האָט אינטערוויויִרט. סוף־כּל־סוף, האָט פֿעסט מסכּים געווען עס אַרויסצוגעבן, אויפֿן תּנאַי, אַז טענענבוים וועט אים דערלויבן אויסצומעקן די קאָמענטאַרן, וואָס פֿעסט האַלט פֿאַר “נישט־רעלעוואַנט”, און אים לאָזן מאַכן געוויסע ענדערונגען; ווי, למשל, בײַטן “איך האָב פֿײַנט ייִדן” צו “איך האָב פֿײַנט ישׂראל”.

“אַוודאי האָב איך געזאָגט ניין, ווײַל דאָס בוך וואָלט שוין מער נישט געווען דאָס וואָס איך האָב געשריבן,” האָט טענענבוים געזאָגט. איז ער אַוועק זוכן אַ צווייטן פֿאַרלאַג, סײַ אין דײַטשלאַנד, סײַ אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, אָבער ס׳איז אים נישט געלונגען; האָט ער עס אַליין אַרויסגעלאָזט, מיטן טיטל, I Sleep in Hitler’s Room [איך שלאָף אין היטלערס צימער].

די צרה פֿון אַליין אַרויסגעבן אַ בוך איז, אַז מע מוז דעם גאַנצן פּירסום אַליין מאַכן, און טענענבוים איז תּמיד אַזוי פֿאַרנומען — סײַ מיט זײַן טעאַטער, סײַ מיט זײַן רובריק — אַז ער האָט נישט געהאַט קיין צײַט דאָס צו טאָן. פֿון דעסטוועגן, האָבן עטלעכע אָנגעזעענע צײַטשריפֿטן, אַרײַנגערעכנט “האָרץ” און “נעשאָנאַל רעוויו” (National Review) געשריבן וועגן דעם. “כ׳האָב באַקומען בליצבריוו פֿון אינטעלעקטואַלן אין דײַטשלאַנד, נישט קיין ייִדן, וועלכע האָבן געלייענט דאָס בוך און געטענהט, אַז דאָס מוז מען אומבאַדינגט אַרויסגעבן אין דײַטשלאַנד.”

איין מאָל, אויף אַ ליטעראַרישער אונטערנעמונג, האָט אַ רעדאַקטאָר פֿונעם חשובֿן דײַטשישן פֿאַרלאַג “סורקאַמפּ” [Suhrkamp] — אַ פֿאַרלאַג וואָס האָט זינט זײַן גרינדונג אין 1936 געדרוקט די ווערק פֿון הערמאַן העסע, דזשאָרדזש בערנאַרד שאָ און בערטאָלד ברעכט — דערהערט וועגן טענענבוימס בוך און מסכּים געווען איבערצולייענען דעם מאַנוסקריפּט. ס׳רובֿ פֿון די רעדאַקטאָרן בײַ “סורקאַמפּ” איז עס שטאַרק געפֿעלן געוואָרן, און זיי האָבן באַשלאָסן עס אַרויסצוגעבן אויף דײַטש.

דער “פֿאָרווערטס” האָט געפֿרעגט ד״ר טאַניאַ פּאָסטפּישיל, די וואָרטזאָגערין און פּירסום־דירעקטאָרין פֿון “סורקאַמפּ”, פֿאַר וואָס האָט דער פֿאַרלאַג באַשלאָסן אַרויסצולאָזן דאָס בוך, ווען “ראָוואָלט” האָט עס נישט געוואָלט טאָן. האָט זי געענטפֿערט: “דער פֿאַקט, אַז מיר דרוקן דאָס בוך איז שוין אַליין אַ דערקלערונג. מער ווי דאָס וועלן מיר נישט קאָמענטירן.”

“אין דײַטשלאַנד ראַנגלען זיך די מענטשן עד־היום מיט דער געשיכטע פֿון דײַטשלאַנד, און מע זעט דאָס בײַ אַלע שיכטן פֿון דער באַפֿעלקערונג,” האָט דייוויד הוגענדיק, דער ליטעראַטור־רעדאַקטאָר אויף דער וועבזײַט פֿון “די צײַט”, באַמערקט. “טובֿיה טענענבוים אַנטפּלעקט דאָס אויף אַ קאָמישן, שאַרפֿזיניקן אופֿן.” הוגענדיק האָט אָבער אויסגעדריקט אַַ חידוש, וואָס ס׳איז געווען אַזוי שווער צו געפֿינען אַ דײַטשן פֿאַרלאַג, בפֿרט נאָך דעם ווי ס׳איז שוין פּובליקירט געוואָרן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. “יעדער האָט עס שוין סײַ ווי געקענט לייענען אויף ענגליש, אַפֿילו דאָ אין דײַטשלאַנד, פֿאַרשטיי איך באמת נישט, פֿאַר וואָס ס׳איז געווען אַזאַ פּראָבלעם.”