געשיכטע, ייִדיש־וועלט

ייִדן און שיך: אַ פֿאָלקלאָרישער קוק

פֿון איציק גאָטעסמאַן

איך בין אַ שוסטערל, גאָר אַן אַנטיק;
איך אַרבעט און אַרבעט און האָב קיין גליק.
איך אַרבעט בײַ טאָג, איך אַרבעט בײַ נאַכט.
קיין שיך האָב איך פֿאַר מיר נישט געמאַכט.

אוי, דו שוסטערל וואָס זשע ווילסטו?
אַרבעטן דאַרפֿסטו, און לײַדן מוזסטו,
אוי, דו שוסטערל באַווײַז דײַן חן —
און רײַס די דראַטווע מיט די ציין.

דאָס פֿאָלקסליד וואָס מײַן באָבע פֿלעג זינגען, האָט זי, אַפּנים, זיך אויסגעלערנט פֿו­נעם אַלטער שוסטער (אַזוי האָט ער געהייסן), דער שוסטער אין איר שטעטל זוויניעטשקע. די צוועקעס פֿלעגט ער האַלטן אין מויל בשעת ער האָט זיי אַרײַנגעקלאַפּט אין שוך און דער­בײַ געזונגען אָן אַ צאָל לידער.

פּראָפֿ׳ עדנה נחשון פֿונעם „ייִדישן טעאָ­לאָגישן סעמינאַר‟ באַמערקט, אַז דער שוך אין דער ייִדישער געשיכטע און קולטור האָט אַנט­וויקלט אַזוי פֿיל פֿאַרשיידענע סימבאָלן און ווערטן — פֿון די שיך וואָס די ישׂראלים האָבן געטראָגן בעת יציאת־מצרים, ביז די שוידער­לעכע בערג שיך פֿון די אומגעקומענע ייִדן אין די טויט־לאַגערן — אַז ס‘איז געקומען די צײַט צונויפֿצושטעלן אַ זאַמלונג עסייען, וואָס זאָל זיך פֿאַרטיפֿן אינעם ענין — שיך און ייִדן.

און אַזוי הייסט טאַקע דער באַנד Shoes and Jews וואָס איז אַרויס אין 2008, רעדאַק­טירט פֿון פּראָפֿ׳ נחשון. אין איר אַרײַנפֿיר צום באַנד שרײַבט נחשון וועגן דעם שוך בײַ ייִדן, און פֿאַרשטייט זיך, אַז ווען מע לאָזט זיך אין דעם אַרײַן נעמט נישט קיין סוף. אָבער עט­לע­כע אינטערעסאַנטע עסייען שטעלן דעם טראָפּ אויף פֿאָלקלאָר.

וועגן דעם דין אָדער מיצווה פֿון חליצה שרײַבט קאַטערין העזשער. די צערעמאָניע ווערט דערמאָנט אין חומש — דער שוואָגער, וועמענס ווײַב איז אים געשטאָרבן, באַ­פֿרײַט זיך פֿונעם חובֿ חתונה צו האָבן מיט דער שווע­גערין אויף אַ סימבאָלישן אופֿן: די שוועס­טער פֿון דער פֿאַרשטאָרבענער פֿרוי נעמט אַראָפּ דעם שוך פֿון איר שוואָגער. אין דבֿרים כ״ה, דערציילט מען ווי די שוועסטער שפּײַט אויפֿן שוואָגער, און ער ווערט פֿאַרשעמט פֿאַר דער קהילה. דער אַספּעקט פֿון מבֿייש זײַן דעם מאַן איז פֿאַרלוירן געגאַנ­גען אין דער מיזרח־אייראָפּעיִ­שער קולטור. אַגבֿ, מײַן באָ­בע באַ­שרײַבט אַ גאַנץ אַנ­דער חליצה־צערעמאָ­ניע אין איר שטעטל, אין וועלכער די שוועס­טער האָט געדאַרפֿט אויפֿ­קניפּן אַ גאָר גרויסן קנופּ מיט הונדערטער קניפּ­לעך. ווען זי האָט דאָס גע­טאָן און דערבײַ נישט צע­רו­דערט געוואָרן, האָט זי זיך באַפֿרײַט פֿון דעם שוואָ­גער. דער מחבר­טעס אַנאַליז פֿון חליצה במשך פֿון יאָרהונדער­טער בײַ די אַשכּנזים און ספֿרדים איז קאָמפּלי­צירט און פֿאַסצינירנדיק. אין 1950 האָט מען אין מדינת־ישׂראל אין גאַנצן פֿאַרווערט חליצה, און בײַ די חסידים אין אַמעריקע קומט עס פֿאָר; אָבער זעלטן. פֿאַר מיר איז געווען אַ חידוש צו לייענען וועגן די ייִדישע מצבֿות אין דער פֿאָרעם פֿון שיך אין דער אוקראַיִנע, וואָס ווערן באַשריבן פֿון רבֿקה פּאַרסיאַק אין איר אַרבעט. אַזוינע מצבֿות געפֿינט מען בײַ מענער, פֿרויען און קינדער און דער אַפּצאַס פֿונעם שוך ווערט געמאַכט צו קאָפּנס פֿונעם קבֿר. אין געוויסע בעת-עולמס זענען פאַראַן צענדליקער אַזוינע מצבֿות, און אין באַרדיטשעוו און מעזשביזש — הונדערטער.

דערווײַל האָט קיינער נישט פֿאַרענטפֿערט די קשיא, פֿאַרוואָס אין דער פֿאָרעם פֿון אַ שיך, און פּאַרסיאַק איז די ערשטע צו געבן אַ פּרוּוו צו פֿאַרשטיין ווי אַזוי אַזאַ טראַדיציע איז אויפֿגעקומען. די עלטסטע שטיינער שטאַ­מען פֿון די 1840ער יאָרן, און די לעצטע פֿון די 1980ער יאָרן, לייגט פֿאָר פּאַרסיאַק די השערה, אַז די דאָזיקע מצבֿות האָבן זיך אָנגעהויבן באַ­ווײַזן נאָך 1840 ווײַל אין יענעם יאָר האָט גע­הערשט אַ משיחישע באַוועגונג, און די ראַיות זי ברענגט ווײַזן אָן אויפֿן סימבאָליזם פֿו­נעם שוך מיט דער גאולה און משיחס צײַטן. איך בין מסכּים מיט פּאַרסיאַק, אַז מסתּמא האָט די פֿאָרעם צו טאָן מיט דער גאולה און תּחית־המתים — כּמעט אַלע סימבאָלן פֿון טויט בײַ ייִדן האָבן אַ שײַכות מיט דעם, ווי מע לייענט אינעם אַלטן ספֿר „מעבֿר יבוק‟. אָבער אַ שאָד וואָס קיין מער דירעקטע, איבערצײַגעוו­דיקע ראַיה האָט זי נישט געפֿונען. פֿון דעסט­וועגן איז דאָס אַ גאָר פֿאַרכאַפּנדיקער קאַפּיטל פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר.

אַז מאיר קירשענבלאַט, ע״ה, דער טאַטע פֿון דער פֿאָלקלאָריסטקע פּראָפֿ׳ ברײַנדל קירשענבלאַט־גימבלעט איז געווען אַן אוצר פֿון אינפֿאָרמאַציע פֿונעם אַמאָליקן לעבן־שטיי­גער אין שטעטל איז נישט קיין סוד. דאָס בוך They Called Me Mayer July, געשריבן פֿון טאַטן און טאָכטער, האָט סײַ וויזועל, סײַ דורך רעקאָרדירטע זכרונות, מיט זיך פֿאָרגע­שטעלט אַן אויסגעצייכנטע עטנאָגראַפֿיע פֿונעם שטעטל.

אַ געבוירענער אין אַפּט, פּוילן, אין 1916, איז קירשענבלאַט אויפֿ­גע­וואַקסן אין דער וועלט פֿון שוסטערס. זײַן טאַטע איז גע­ווען אַ לעדער־סוחר, און מאיר געדענקט יעדן פּרט פֿון שוסטערײַ. אינעם עסיי „דער שטעטלדי­קער שוך: ווי צו מאַכן אַ שוך‟ דערציילט מאיר אין דער ערשטער פּער­זאָן וועגן די טיילן פֿון שוך, די מינים שוך, און דעם פּראָצעס פֿון מאַכן אַ שוך. נישט נאָר דערציילט ער, נאָר ער אילוס­טריט זײַנע ווערטער אין זײַן פֿאָלקסקינסטלע­רישן סטיל. פֿאַר די יונגע לייענער פֿון דער ייִדישער ליטעראַ­טור, וואָס פֿאַרשטייען נישט דעם חילוק צווישן אַ שוס­טער און אַ קאַמאַשן־מאַ­כער, רעקאָמענדיר איך די אַרבעט ספּעציעל.

אין פּראָפֿעסאָר ראָבערט ראָטשטיינס אַנאַ­ליז פֿון שוך־פֿאָלקלאָר אויף ייִדיש באַטראַכט ער ווערטלעך און לידער. ראָטשטיין, אַ סלאַוויסט, קען גוט די סלאַווישע שפּראַכן און קען דעריבער פֿאַרגלײַכן דעם ייִדישן פֿאָל­קלאָר מיטן אוקראַיִנישן און פּוילישן אויף דער טע­מע. צווישן די ווערטלעך, רעכנט ער אויס „זײַ מיר ניט קיין פֿעטער, און קויף מיר ניט קיין שיך‟ (דאָס הייסט, זײַ מיר נישט אַזוי פֿרײַנדלעך) און דער מער באַקאַנטער „קיינער ווייסט ניט, וועמען דער שוך קוועטשט, נאָר דער וואָס גייט אין אים‟. אַ כּלל, דער שוך און שוסטער זענען אַוודאי פֿאַרשפּרייטע מאָטיוון אינעם ייִדישן שפּראַך־פֿאָלקלאָר, אָבער מיר דאַכט, אַז דער שנײַדער פֿאַרנעמט אַ גרעסע­רע ראָלע אין אים.

כּדאַי צו דערמאָנען נאָך אַן עסיי וועגן פֿאָל­קלאָר אינעם באַנד, אָבער נישט דווקא ייִדישן פֿאָלקלאָר. דער געדאַנק פֿונעם „וואַנדערנדיקן ייִד‟ האָבן די ייִדן איבערגענומען פֿון דער קריסטלעכער לעגענדע, אין וועלכער מע דער­ציילט וועגן דעם ייִד, אַ שוסטער, וואָס האָט נישט געלאָזט יעזוסן רוען אויפֿן וועג צו דער קרייציקונג, און איז דערפֿאַר פֿאַרשאָלטן גע­וואָרן צו אייביקער וואַנדערונג. שעלי צער־ציון באַטראַכט די פֿאַרשיידענע ייִדישע גילגולים פֿונעם „וואַנדערנדיקן ייִד‟.

„ייִדן און שיך‟ איז אַ ריזיקע טעמע, אָבער די רעדאַקטאָרשע עדנה נחשון האָט אויסגע­קליבן אינטערעסאַנטע עסייען אַרײַנצונעמען אינעם באַנד.