דער ישׂראלדיקער פֿאָלקלאָר־זשורנאַל „ידע־עם‟

The Israeli journal of folklore, 'Yeda-Am'

פֿון איציק גאָטעסמאַן

Published January 31, 2013, issue of February 15, 2013.

אין 1948 האָט אין מדינת־ישׂראל אַ גרופּע זאַמלערס און פֿאָרשער, דער עיקר, אָפּשטאַמי­קע פֿון מיזרח־אייראָפּע, געשאַפֿן די „ידע־עם‟־געזעלשאַפֿט, און איינער פֿון די צילן פֿון דער גרופּע איז געווען צו פֿאַרשפּרייטן אַן אינטערעס צום ייִדישן פֿאָלקלאָר דורך דעם זשורנאַל מיטן זעלבן נאָמען. אינעם זעלבן יאָר האָט די געזעלשאַפֿט דורכגעפֿירט די ער­שטע פֿאָלקלאָר־קאָנ­פֿע­רענץ אין ישׂראל, און אין די ווײַטערדיקע יאָרן, אויך אָפּגעהאַלטן וויכטי­קע פֿאַר­זאַמ­לונגען. אין די נו­מערן פֿונעם זשור­נאַל ליגט אַן אוצר פֿונעם פֿאָלקלאָר פֿון אַלע ייִדי­שע עדות איבער דער וועלט, ייִדיש־רעדנדי­קע ייִדן אַרײַנ­גענומען.

דער לאַנג־יאָריקער רע­דאַקטאָר פֿון „ידע־עם‟ איז געווען יום־טובֿ לעווינסקי, און ביז זײַן טויט אין 1972 איז דער זשורנאַל דער­שינען רעגולער אָנגעפּיקעוועט מיט פֿאָלקלאָר. לע­ווינסקי האָט געשריבן אויף אַ סך פֿאָלקלאָרי­שע טעמעס בפֿרט בנוגע מינהגים. דער זשור­נאַל קומט ווײַטער אַרויס פֿון צײַט צו צײַט אונ­טער דער רעדאַקציע פֿונעם חשובֿן שרײַבער יצחק גנוז.

מע קען זיך פֿאָרשטעלן, אַז פֿאַרן ייִדישן עטנאָגראַף האָט די יונגע מדינה אין יענע יאָרן מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַן אוצר פֿון פֿאָל­קלאָר, נישט נאָר בײַ די אַשכּנזים, נאָר אויך בײַ אַלע ייִדישע עטנישע גרופּעס. אין איין נו­מער „ידע־עם‟ אין 1950 קען מען געפֿינען מאַ­טעריאַלן וועגן ימים־טובֿים בײַ די טערקישע ייִדן, תּימנער משפּחה־לעבן, און כּפּרות שלאָגן בײַ די בוכאַרער ייִדן. לעווינסקי האָט אין זײַן עסיי פֿאַרגליכן די ערלה פֿונעם קינד מיטן פּיטום פֿונעם אתרוג.

אָבער דעם פֿאָלקלאָר פֿון דער ייִדישער שפּראַך האָט מען נישט פֿאַרגעסן. דבֿ סדן, אין זײַן אַרבעט „חרוזי ילדים‟, שרײַבט וועגן וווּל­גאַרע קינדערישע גראַמען און ווערטלעך, ווי „נאַקעטע האָליציע, שפּרינג אויף דער פּאָלי­צע‟; אַ גראַם, מיט וועלכן מע רייצט זיך מיט אַ נאַקעטן, אָדער, האַלב־נאַקעטן קינד. נאָך אַ משל (וואָס מע מעג דרוקן אין צײַטונג) — „דו הייסט דען נטע? אַ מכּה ווער ס׳האָט חרטה‟.

פֿונעם ערשטן נומער האָט די רעדאַקציע זיך באַמיט אָפּצודרוקן סײַ די ווערטער, סײַ די מוזיק פֿון די לידער וואָס די זאַמלערס האָבן אַרײַנגעשיקט, און אַ דאַנק דעם קען מען די זעלטענע לידער הײַנט פֿאָרשטעלן. הרבֿ אשר פּריצקער האָט פֿון די מתנגדים אין שקלאָוו זיך אויסגעלערנט „דער גילגול פֿונעם רבין‟, און די מעלאָדיע ווערט אָפּגעדרוקט זײַט בײַ זײַט מיט די ווערטער. אינעם זעלביקן נומער דרוקט מען אויך 5 נוסחאָות פֿון „קומו לעבֿודת הבורה‟, וואָס מע זינגט אויפֿצוּוועקן דאָס שטעטל, מע זאָל גיין אויף סליחות. אַן אַנדער מוסטער פֿון דעם געזאַנג קען מען הערן אויף רות רובינס פּלאַטע פֿון פֿעלד־רעקאָרדירונגען. גבֿריאל גרד האָט בײַגעשטײַערט דרײַ לידער פֿון טעלז וועגן די מחותּנים אויף דער חתונה, דער ערשטער:

לאָמיר ברענגען צוויי גבאָים,
און לאָמיר נעמען שרײַבן תּנאָים.
טינט און פֿעדער און פּאַפּיר
מײַן טאָכטער מזל־טובֿ דיר!
געקראָגן אַן איידעם אַן אבֿן־טובֿ.
אַן אבֿן־טובֿ איז זייער שיין
צו בלאַנקע ספֿרים גייט ער שוין…

טייל שרײַבער האָבן אָפּגעדרוקט וואָס זיי האָבן געדענקט פֿון דער אַלטער היים, און אַנדערע האָבן געזאַמלט פֿון די נײַע אימי­גראַנטן אין לאַנד. אין געוויסע זשאַנערן לייענט מען דאָ מאַטעריאַלן צום ערשטן מאָל. אין אַ ספּע­ציעלן „טאַנץ־אָפּטייל‟ אין 1960 האָט צבֿי פֿריד­האַבער פֿון חיפֿה, אַ פּיאָ­נערישער פֿאָר­שער פֿון ייִדי­שע פֿאָלקס־טענץ, געשריבן מכּוח דעם שורש פֿון די ישׂראלדיקע „פֿאָלק‟־טענץ. אין נאָך אַן אַרטיקל פֿון י״ל סבֿיגיל באַ­שרײַבט ער חתונה־ און לוויה־טענץ. דוד טאָמ­באַק פֿון ניו־יאָרק דער­מאָנט זיך אינעם „פֿלאַקס­טאַנץ‟ פֿון דער ליטע, און אַנ­דערע באַשרײַבן אַ „ברוגז­טאַנץ‟, אַ „לאָ­מיר זיך איבערבעטן‟־טאַנץ, „אַ גזלן טאַנץ‟, אַ „סודות טאַנץ‟. מיט ייִדי­שע טענץ האָבן פֿאָלקלאָריסטן אין אַמע­ריקע זיך ערשט פֿאַרנומען אין די 1980ער יאָרן, ווען די פֿאָר­שער מיישקע אַלפּערט, זאבֿ פֿעלד­מאַן און לי־עלען פֿריד­לאַנד האָבן אָנגע­הויבן זיי צו זאַמלען און פֿאַר­שרײַבן. פֿריד­האַבער האָט מיט 20 יאָר פֿריִער געוויזן דעם וועג צו דער טע­מע אין ישׂראל.

אַזוי ווי איך האָב געפֿאָרשט די פֿאָלקלאָר־אַרבעט פֿונעם לאָדזשער פּאָעט באַקאַנט ווי הערשעלע (הערשל דאַנילעוויטש), וועלכער איז אומגעקומען פֿון הונגער אין וואַרשעווער געטאָ, טוט מיר הנאה, ווען איך זע אומבאַ­קאַנטע מאַטעריאַלן, וואָס ער האָט געזאַמלט. מע דאַרף נאָך אַרײַנקוקן אינעם אַרכיוו פֿונעם זשורנאַל „רשימות‟ וואָס ח. נ. ביאַליק און י. ה. ראַווניצקי האָבן רעדאַקטירט, ווײַל עס קען זײַן, אַז הערשעלע האָט אַהין אַרײַנגע­שיקט פֿון וואַרשע הונדערטער ייִדישע לידער, וואָס ער האָט אָנגעזאַמלט. אינעם נומער פֿון 1960 דרוקט מען „דער רבי האָט געזאָגט‟

דער רבי האָט געזאָגט און געזאָגט,
אַז ראָש־השנה טאָר מען נישט.
אָבער מיטן שופֿר
מעג מען דאָך יאָ!
דער רבי האָט געזאָגט און געזאָגט,
אַז יום־כּיפּור טאָר מען ניט.
אָבער מיטן קיטל
מעג מען דאָך יאָ!
דער רבי האָט געזאָגט,
אַז סוכּות טאָר מען נישט.
אָבער מיטן לולבֿ
מעג מען דאָך יאָ!

די גאַנצע 12 סטראָפֿעס וועלן מיר נישט דרוקן, אָבער דערצו האָט מען די מעלאָדיע אָפּ­געדרוקט און אַזוי אַרום „געראַטעוועט‟ דאָס ליד.

„ידע־עם‟ האָט געשטעלט דעם טראָפּ אויף פֿאָלקלאָר בעל־פּה, אָבער דאָ און דאָרט נעמט מען אַרײַן אויך וויזועלע אַספּעקטן פֿון עטנאָגראַפֿיע. אין איין נומער האָט פּראָפֿ׳ יוליאַן באַרטיש פֿון לאָדזשער אוניווערסי­טעט אָפּגעדרוקט פֿאָטאָגראַפֿישע פּאָרטרעטן פֿון פּוילישע ייִדן אין די 1870ער און 1880ער יאָרן. דער פֿאָטאָגראַף מיכאל גריים האָט גע­שטאַמט פֿון קאַמענעץ־פּאָדאָלסק. אין אַן אַנ­דער נומער שרײַבט מען וועגן „מליצה גרפֿית‟, דעם גראַפֿישן אַספּעקט פֿונעם כּתבֿ אינעם 19טן יאָרהונדערט.

יעדעס מאָל וואָס איך קוק איבער די אַל­טע נומערן פֿון „ידע־עם‟ (איך האָב געקויפֿט כּמעט אַ קאָמפּלעט אין אַ ביכער-קראָם אין ירושלים), געפֿין איך נײַע אוצרות פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר. דערווײַל זע איך נישט דעם זשור­נאַל דיגיטאַליזירט אויף דער וועבזײַט, אָבער איך האָף, אַז אין גיכן וועלן אַלע האָבן אַ צו­טריט צו דעם.