ליבעלידער אויף ייִדיש

Yiddish Love Songs

פֿון איציק גאָטעסמאַן

Published February 14, 2013.

אוי, וויי מאַמע, איך שפּיל אַ ליבע
און פֿון דער ליבע טוט מיר וויי מײַן האַרץ.
אוי, עפֿנט מענטשן, אײַערע אויגן
וועט איר זען ווי קויל איז שוואַרץ.
(פֿאָלקסליד)

אַן אַלט ייִדיש פּאָסטקאַרטל פֿון פּוילן
אַן אַלט ייִדיש פּאָסטקאַרטל פֿון פּוילן

הײַנט, דער טאָג ווען אַמעריקע פּראַוועט דעם „טאָג פֿון ליבע‟, וואַלענטינס־טאָג, פּאַסט מען זאָל נאָך אַ מאָל אַ קוק טאָן אויף די ייִדישע פֿאָלקסלידער וועגן ליבע. אמת, די טראַדיציע פֿון „וואַלענטינס‟־טאָג שטאַמט פֿונעם קריסטלעכן סאַנקט וואַלענטין, און איז זיכער נישט קיין יום־טובֿ בײַ ייִדן. אין דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט האָט מען דעם טאָג איבערגעמאַכט אין אַ וועלטלעכער חגא אָן שום רעליגיעזן כאַראַקטער; אַ טאָג ווען מע פֿאַרגינען זיך צו עסן אַ טײַערע וועטשערע מיט דער באַליבטער פֿרוי, מאַן, חבֿר אָדער חבֿרטע.

ווען מע גיט אַ קוק אַ ביסל טיפֿער אַרײַן אין דער חגא, זעט מען, אַז די קאַטוילישע קירכע איז אויך נישט נתפּעל געוואָרן פֿונעם טאָג, וואָס איז ערשט אינעם 14טן יאָרהונדערט פֿאַרבונדן געוואָרן מיט דער ראָמאַנטישער ליבשאַפֿט צווישן אַ מאַן מיט אַ פֿרוי. אין 1969 האָבן די ראָמאַנישע קאַטוילן דעם טאָג אַראָפּגענומען פֿון זייער קאַלענדאַר, ווײַל זיי האָבן מודה געווען, אַז זיי ווייסן נישט קיין סך וועגן דעם לעבן פֿון סאַנקט וואַלענטין, און ווייסן אַפֿילו נישט אויף זיכער, מיט וועלכן סאַנקט וואַלענטין עס האַנדלט זיך דאָ. עטלעכע קריסטלעכע מאַרטירער בײַ די רוימער האָבן געהייסן וואַלענטין, און שפּעטער זענען אויפֿגעקומען נאָך וואַלענטינען מיט מאַרטירערשע געשיכטעס, וועלכע מע האָט טיטולירט „סאַנקט.‟

אַ צאָל לעגענדעס האָבן זיך אַנטוויקלט אַרום דעם סאַנקט וואַלענטין, וועלכער האָט געלעבט אינעם 3טן יאָרהונדערט פֿון דער נײַער צײַט־ רעכענונג; אַ תּקופֿה, ווען מע האָט שטאַרק גערודפֿט די קריסטן אין דער רוימישער אימפּעריע. דער קייסער קלאַודיוס דער צווייטער האָט געהאַלטן, אַז מע ווערט אַ בעסערער סאָלדאַט, ווען מע האָט נישט חתונה, און אַ געוויסער וואַלענטין האָט, קעגן דעם קייסערס ווילן, חתונה געמאַכט די סאָלדאַטן אין זײַן אַרמיי, און איז דערפֿאַר אומגעבראַכט געוואָרן. קען דעריבער זײַן, אַז צוליב דעם, איז אויפֿגעקומען אַזאַ טאָג פֿון ליבע אין זײַן נאָמען.

עד־כּאַן וועגן דער געשיכטע פֿונעם וואַלענטינס־טאָג און ליבע אין דער קריסטלעכער וועלט; אָבער וואָס הערט זיך מכּוח אַזאַ אָפֿענעם אויסדרוק פֿון ליבשאַפֿט צווישן אַ מאַן און אַ פֿרוי אין דער אַמאָליקער שטעטלדיקער וועלט? פֿאַרשטייט זיך, אַז אַזאַ עמאָציע, אויסגעדרוקט אויף אַזאַ אופֿן, בפֿרסיה, איז נישט אָפֿט פֿאָרגעקומען. אָבער אין די ייִדישע פֿאָלקסלידער איז די האָפֿערדיקע ליבע וואָס מיידלעך האָבן געפֿילט פֿאַר בחורים, יאָ געקומען צום אויסדרוק אין אַ שאַפֿערישן, טיף־געפֿילטן וועג.

דער פֿאָלקלאָריסט י. ל. כּהן האָט אין זײַן קלאַסישן עסיי „ווי אַלט זײַנען אונדזערע ליבעלידער‟ (איבערגעדרוקט אין זײַנע „שטודיעס וועגן ייִדישער פֿאָלקשאַפֿונג‟) צעשמעטערט דעם נאַרישן סטערעאָטיפּ, אַז די ראָמאַנטישע ליבע האָט זיך ערשט באַוויזן צווישן דער ייִדישער יוגנט אין מיזרח־אייראָפּע אינעם 19טן יאָרהונדערט, און, אַז „דער ליבע־מאָטיוו איז פֿרעמד געבליבן דעם ייִדישן לעבן, ממילא דעם אַלטן פֿאָלקסגעזאַנג‟. אַזוינע געדאַנקען קען מען געפֿינען אין די שריפֿטן פֿונעם היסטאָריקער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור ד״ר מ. פּינעס, וווּ ער שרײַבט „ליבעלידער געהערן היסטאָריש צום נײַסטן מין צווישן די געטאָלידער. אין דער צײַט ווען מען פֿלעגט חתונה מאַכן געוויינטלעך קינדער אין עלטער פֿון צוועלף־פֿערצן יאָר האָט נאַטירלעך גאָרנישט געקענט געבוירן ווערן קיין ראָמאַנטישער ליבע־געפֿיל צווישן יונגע מענטשן פֿון ביידע געשלעכטן‟.

די לידער־זאַמלער גינזבורג און מאַרעק, און ליטעראַטור־קריטיקער לעאָ ווינער האָבן געשריבן ענלעכע געדאַנקען, און ווינער שטויסט זיך אויף אַ ראַיה, אַז דאָס וואָרט „ליבע‟ גופֿא, האָט מען געדאַרפֿט לײַען בײַם דײַטש. אַפֿילו דער גרויסער לינגוויסט אַלפֿרעד לאַנדוי אין זײַן רעצענזיע פֿון דער זאַמלונג פֿון גינזברוג און מאַרעק, האָט געשריבן, ווי די אַנדערע, אַז אין דער צײַט ווען קינדער האָבן אַזוי יונג חתונה געהאַט, האָט „ליבעליריק גאָרניט געקענט אויפֿקומען‟.

כּהן האָט באַוויזן, אַז פּונקט פֿאַרקערט, די ליבעלידער זענען שוין הונדערטער יאָרן געווען דאָס פֿאַרשפּרייטסטע פֿאָלקסליד. גינזבורג און מאַרעק אין זייער זאַמלונג פֿון 1903 האָבן געשטעלט דעם טראָפּ אויף די מאַטעריאַלן פֿון די קלאַסן ייִדן, די ספֿערעס, וווּ דאָס ליבעלידע איז געווען פֿרעמד, ווי בײַ די כּלי־קודש און שטאַרק רעליגיעזע ייִדן. כּדי צו געפֿינען די ליבעלידער וואָלטן זיי געדאַרפֿט זוכן בײַ די אַזוי גערופֿענע „אונטערשטע פֿאָלקסשיכטן‟, האָט כּהן געשריבן. ניצנדיק די חידושים וואָס לאַנדוי האָט געדרוקט אין זײַן רעצענזיע, אין וועלכער ער האָט געפֿונען אַלטע דײַטשע פּאַראַלעלן צו די ייִדישע לידער, האָט כּהן, אויפֿגעוויזן, אַז נישט פֿאַרשפּרייט, נאָר אויך אַלט, זענען די ייִדישע ליבעלידער, שטאַמענדיק אַפֿילו פֿונעם 16טן יאָרהונדערט.

אין די געזאַמלטע פֿאָלקסלידער פֿון כּהן, פֿאַרנעמען די ליבעלידער די גרעסטע צאָל — מער ווי 160 לידער. טייל ליבעלידער האָט מען געשאַפֿן וועגן דער פֿאַרביטערקייט פֿון אַ ליבע וואָס „שפּילט זיך נישט אויס‟. אַנדערע דריקן אויס די ספֿקות אין דער צוקונפֿט פֿונעם פּאָרל אָדער אין דער געטרײַשאַפֿט צווישן די צוויי. אַזוינע ספֿקות האָבן זיכער זיך געטראָפֿן ווען דער בחור איז אַוועק אין דער אַרמיי.

אַך, מײַן גליק, מײַן טײַער לעבן,
ביידע זענען מיר אַ גלײַכע פּאָר.
שווערן שווער איך דיר בײַ מײַן לעבן,
כ‘וועל אויף דיר וואַרטן פֿינעף יאָר.
פֿינעף יאָר וועל איך אויף דיר וואַרטן,
און אויפֿן זעקסטן וועסטו אַרויס;
און אַז איך וועל נישט געפֿעלן דײַנע עלטערן,
אַך, דער ווייטיק וועט דאָך מיר זײַן גרויס.

און אין אַנדערע ליבע לידער הערט מען וועגן דער „פֿײַערדיקער ליבע‟; נאָר אַזוינע לידער ווינטש איך אײַך אין דעם טאָג פֿון ליבע!