פּיטאַ? פּיתּה? פּיטע?

Does the word “pita‟ really come from Hebrew?


פֿון הערשל גלעזער

Published February 20, 2013.

אַנומלט איז אונדז אויסגעקומען צו לייענען אין אַ ייִדישער צײַטונג די ווערטער־קאָמבינאַציע „פּיטאַ־ברויט”. דאָס געפֿעלט אונדז נישט צוליב צוויי טעמים: קודם־כּל, האַלטן מיר, אַז דאָ איז נישט נייטיק דאָס וואָרט „ברויט” — דער עולם ווייסט וואָס דאָס איז אַזוינס. אויף ענגליש, וווּ ס׳איז קענטיק דער מקור פֿון דעם אויסדרוק, קלינגט עס אויך נאַרישעוואַטע. ס׳איז, ווי מען וואָלט געזאָגט צו עמעעצן: דו, לייענער, ווייסט גאָרנישט, מוז איך דיר צעקײַען און אַרײַנלייגן אין מויל… אָבער נישט דאָס זענען מיר אויסן.

די הויפּט־טענה אונדזערע איז דווקא אַן אַנדערע: פֿאַר וואָס „פּיטאַ”, מיט אַ? אַגבֿ, דער שרײַבער וואָס בײַ אים האָבן מיר איצטער געטראָפֿן דעם אויסלייג איז ווײַט נישט דער איינציקער — ס׳איז אַ גאַנץ אָפֿטע זאַך. מע זעט אַפֿילו טייל מאָל דעם אויסלייג „פּיתּה”, אַזוי ווי אויף עבֿרית. וואָס איז דאָ די מעשׂה?

אונדז דאַכט זיך, אַז ביידע ערשט־דערמאָנטע שרײַב־אופֿנים — סײַ „פּיטאַ”, סײַ „פּיתּה” — נעמען זיך פֿון עבֿרית; די, וואָס קענען עבֿרית, שרײַבן „כּכּתובֿ”, בשעת די, וואָס שרײַבן איבער פֿון ענגליש, נאָר אין תּוך גענומען, איז דאָס ענגלישע אויך אַ לײַוואָרט פֿון עבֿרית. נו, ווי אַזוי ציט זיך די עטימאָלאָגישע קייט?

אין דער אמתן, מײנען מיר, אַז ס׳איז פּונקט פֿאַרקערט; נישט עבֿרית > ייִדיש, נאָר ייִדיש > עבֿרית. סטײַטש, ווי קען דאָס זײַן?!

דאָס וואָרט „פּיטע” (אַזוי דאַרף מען עס שרײַבן אויף מאַמע־לשון) איז בײַ אונדז נישט קיין פּנים־חדשות. ס׳האָט געקאָנט אַרײַנקומען מיט איבער הונדערט יאָר צוריק. פֿון וואַנען? פֿון רומעניש. אַ ראַיה, אַז דאָס וואָרט טרעפֿט מען בײַ זעליק באַרדיטשעווער, אַ געבוירענער מיט 115 יאָר צוריק אין בעלץ, באַסאַראַביע, וואָס האָט דעמאָלט טאַקע געקערט צו רוסלאַנד, אָבער איז אַ רומעניש־שפּראַכיקער ראַיאָן.

נו, איז דאָס, אָבער, דער סוף פֿון דער מעשׂה? פֿאַרשטייט זיך, אַז נישט. אין רומעניש איז דאָס וואָרט אַרײַן פֿון גרעקיש, וווּ ס׳איז טײַטש אַן ערך דאָס וואָס אויף ענגליש pie. דער מאכל tyropitta, אַ שטייגער, איז אַ געבעקס געמאַכט פֿון בלעטלעך טייג געפֿילטע מיט קעז (אויף גרעקיש איז קעז tyri).

כאָטש מיר ווייסן נישט אויף זיכער, וואָלט גאָר נישט געווען קיין חידוש, אויב דאָס וואָרט „פּיטע” וואָלט געווען אַרײַן טאַקע פֿון ארץ־ישׂראלדיקן ייִדיש אין עבֿרית — אַזעלכע מיטל־ימיקע מאכלים זענען צו די דאָרטיקע ייִדישע ייִדן אַוודאי געווען באַקאַנט. דאָ מוז מען צוגעבן, אַז פֿאַראַן נאָך אַ ראַיה, אַז „פיתה” קען אויף עבֿרית נישט זײַן קיין אַלט וואָרט: דאָס, וואָס דער אַקצענט פֿאַלט אויפֿן ערשטן טראַף — פי׳תה — נישט אויפֿן לעצטן, אַזוי ווי אינעם ווערב „פית׳ה” ׳מאַניען, אַרײַננאַרן׳. כאָטש דער עטימאָלאָגישער ווערטערבוך פֿון לשון־קודש/עבֿרית שרײַבט, אַז דער אָבֿ איז גאָר דאָס אַרמישע „פתא, וואָס קערט זיך אָן מיטן לשון־קודשדיקן „פת” ׳שטיקל ברויט׳, איז ער לפֿי עניות דעתּי אומגערעכט. אַז דאָס גרעקישע זאָל זיך נעמען פֿון אַרמיש — די קייט זאָל זיך ציִען אַרמיש > גרעקיש > רומעניש > ייִדיש > עבֿרית — זעט איר, דאָס לייגט זיך יאָ אויפֿן שׂכל.

טשיקאַווע, וואָס דאָס ברויט איז אַזוי אָנגענומען בײַ די אַראַבער, אָבער בײַ זיי איז נישטאָ קיין וואָרט „פּיטע”, און דאָס קען מען גרינג פֿאַרשטיין: חוץ אין אַ קליינער צאָל דיאַלעקטן איז נישטאָ אויף אַראַביש קיין קלאַנג „פּ”. בײַ זיי זאָגט מען גאָר khubz arabi ‘אַראַביש ברויט’.

צו דער ווערטער־משפּחה קען מען אפֿשר אויך צורעכענען דאָס וואָרט „פּיצע”. לויט די מקורים זענען פֿאַראַן אַ היפּש ביסל השערות וועגן דער עטימאָלאָגיע פֿון דעם וואָרט — פֿון אַלט־ראָמאַניש, פֿון גערמאַניש, פֿון גרעקיש — נאָר אונדז געפֿעלט צום בעסטן די השערה, אַז פֿונעם גרעקישן pitta וואַקסט דאָס איטאַליענישע pizza, און פֿון איטאַליע, פֿאַרשטייט זיך — שיִער נישט איבער דער גאַנצער וועלט.

אַגבֿ, אויך דער טאַנץ „האָרע” איז נישט קיין לשון־קודש־וואָרט, כאָטש די וואָס קענען אים פֿון ישׂראל מיינען, אַז יאָ. דעם טאַנץ מיט זײַן נאָמען האָבן אַוודאי געברענגט קיין ארץ־ישׂראל רומענישע ייִדן, וואָס צו זיי איז עס אַרײַן פֿון רומענישן hora. אָבער אויך בײַ די רומענער איז עס אַ לײַוואָרט, פֿון גרעקישן khora. פֿון דעם שורש וואַקסן אויך „כאָר” און „כאָרעאָגראַפֿיע”, אָבער יענע ווערטער זענען גיכער אַרײַן אין ייִדיש פֿון רוסיש צי דײַטשיש, נישט פֿון רומעניש. אַזוי צי אַזוי, דאַרף מען לכל־הדעות שרײַבן אויף ייִדיש „האָרע”, נישט „הורה”.