קהילה

מעקסיקאַנער: אַשכּנזים, ספֿרדים און „זאַפּאַטיסטאַס‟

Mexicans: Ashkenazim, Sephardim and Zapatistas

פֿון יואל מאַטוועיעוו

גלײַך נאָך דעם פֿאַרגאַנגענעם שבת, וועלכן איך האָב פֿאַרבראַכט אין מאָנטרעאָל, ווען איך האָב זיך שוין געקליבן צו פֿאָרן צוריק קיין ניו-יאָרק, האָב איך על-פּי-צופֿאַל געהאַט די זכיה צו באַזוכן אַ מאָלצײַט מיט אַ געשמאַקן אויטענטישן קאָנצערט פֿון מעקסיקאַנער מוזיק, וועלכער איז פֿאָרגעקומען אין דער היים פֿון מײַנע פֿרײַנד, אַן אויסערגעוויינטלעך וואַרעמע רוסיש-מעקסיקאַנער אַשכּנזיש-ספֿרדישע פֿרומע משפּחה, וווּ אַזעלכע קלאַסישע שפּאַנישע לידער, ווי „Bésame Mucho‟, אַסאָציִיִרן זיך פֿאַרן טאַטן מיט די אַלטע סאָוועטישע פֿילמען און פּלאַטעס, און פֿאַר דער מאַמען — מיט איר יוגנט אין מעקסיקע. לכּבֿוד איר געבוירן-טאָג, האָט זיך בײַ זיי פֿאַרזאַמלט אַ פֿאַרשיידנאַרטיקער שפּאַניש-רעדנדיקער עולם — ייִדן און נישט-ייִדן, ווײַסע און טונקל-הויטיקע — און פֿאַרוואַנדלט די גאַנצע שטוב, אויף אַ ווײַל, אין אַ לעבעדיק שטיקל מעקסיקע, מיט געשמאַרע מאכלים און „מאַריאַטשי‟-מוזיקאַנטן.

בײַ אַ סך מעקסיקאַנער ייִדן אַרום דער וועלט — אָדער, מע קאָן זאָגן, ייִדישע מעקסיקאַנער — רופֿט די מעקסיקאַנער קולטור אַרויס טיף־האַרציקע געפֿילן — נישט געקוקט אויף דעם, וואָס זיי זענען שוין לאַנג אַוועקגעפֿאָרן פֿון מעקסיקע צוליב דעם דאָרטיקן שווערן און אומרויִקן מצבֿ. הײַנט וווינען אין מעקסיקע בערך 40,000—50,000 ייִדן, על-פּי-רובֿ אייניקלעך פֿון די אימיגראַנטן, וועלכע האָבן זיך באַזעצט אינעם לאַנד מיט אַרום 100 יאָר צוריק, קומענדיק פֿון מיזרח-אייראָפּע, סיריע, טערקײַ, די באַלקאַנען, פֿראַנקרײַך און אַנדערע לענדער. דער דערמאָנטער געמיש פֿון אַשכּנזישע און ספֿרדישע שרשים איז גענוג ברייט פֿאַרשפּרייט צווישן די ייִדישע מעקסיקאַנער.

די ערשטע ייִדן אין מעקסיקע, אָנגעקומען אינעם יאָר 1519, זענען געווען אייניקלעך פֿון די צוואַנג-געשמדטע אַנוסים. די שפּאַנישע אינקוויזיציע האָט פֿאַרשפּרייט אירע רדיפֿות אויף דעם נײַ-קאָלאָניזירטן קאָנטינענט אַפֿילו אויף אַ מער ברוטאַלן אופֿן, ווי אין אייראָפּע. דער קאָלאָניאַלער גענאָציד פֿון די אָרטיקע פֿעלקער האָט געטראָגן אַ בפֿירוש רעליגיעזן עלעמענט; די קאַטוילישע מאַכט האָט זיך אומברחמנותדיק באַצויגן צו די אינדיאַנער צוליב זייער „געצנדינערישער‟ רעליגיע. דער קאָנקיסטאַדאָר בערנאַל דיאַז דעל קאַסטילאָ באַשרײַבט אין זײַנע מעמואַרן, ווי די שפּאַנישע סאָלדאַטן פֿלעגט דערהרגענען די באַהאַלטענע ייִדן אינעם פֿריִיִקן פּעריאָד פֿון דער קאָלאָניזאַציע, צוליב דעם חשד, אַז זיי היטן שליטערהייט אָפּ די מיצוות.

דער מצבֿ האָט זיך געביטן נאָך דער רעפֿאָרם-מלחמה פֿון 1857—1861, ווען די נײַע ליבעראַלע רעגירונג האָט דערקלערט די פֿרײַהייט פֿון גלויבן. נישט געקוקט אויף דער בלוטיקער געשיכטע פֿון דער קאַטוילישער קירך-מאַכט, האָבן די מעקסיקאַנער, בדרך-כּלל, זיך וואַרעם באַצויגן צו ייִדן, הגם דער אַנטיסעמיטיזם אין מעקסיקע בלײַבט אַן ערנסטע פּראָבלעם. אינעם יאָר 2006 זענען דאָרטן אַרויס די „פּראָטאָקאָלן פֿון זקני-ציון‟, איבערגעזעצט אויף שפּאַניש. ווי עס פּאַסט פֿאַר אַזאַ שרײַבעכץ, איז די אויסגאַבע באַצירט מיט אַ בפֿירוש-אַנטיסעמיטישער הילע.

דאָס בוך האָט אויסגענומען און ווערט הײַנט פֿאַרקויפֿט אויף די מעקסיקאַנער גאַסן. דאָס מיינט אָבער נישט, אַז אַלע לייענער זענען אַנטיסעמיטן; אַ גרויסער טייל פֿון זיי באַטראַכטן עס בלויז ווי אַ פֿאַרכאַפּנדיקע קאָנספּיראַציע-טעאָריע, וועלכע האָט גאָרנישט צו טאָן מיט זייערע רעאַלע ייִדישע שכנים. צווישן אַנדערע באַשולדיקונגען, ווערט אויף דער הילע פֿונעם בוך געוויזן, ווי די „אַלמעכטיקע ייִדישע האַנט‟ פֿאַרשפּרייט קאָמוניזם אין דער וועלט, צוזאַמען מיט אַנדערע אידעאָלאָגיעס.

פֿאַר אַ ייִדישן לינקן אַקטיוויסט וואָלט אַזאַ באַשולדיקונג — אויב עס וואָלט געווען אמת — געווען אַ גרויס כּבֿוד. די ייִדישע אימיגראַנטן פֿון מיזרח-אייראָפּע האָבן טאַקע געשפּילט אַ מערקווירדיקע ראָלע אין די מעקסיקאַנער לינקע באַוועגונגען. למשל, אינעם יאָר 1925 איז אין מעקסיקע אַרויס אויף ייִדיש רודאָלף ראָקערס בוך „קאַרל מאַרקס און אַנאַרכיזם‟. ראָבערטאָ האַבערמאַן, אַ ייִדישער אימיגראַנט פֿון רומעניע, האָט שטאַרק געווירקט אויף דער לינקער מעקסיקאַנער פּאָליטיק, בפֿרט אינעם יוקאַטאַן-ראַיאָן, און געליטן צוליב דעם פֿון רדיפֿות מצד „עף-בי-אײַ‟, זײַענדיק אַ בירגער פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן.

די שטאַרקסטע און די סאַמע חידושדיקע רעוואָלוציאָנערע כּוחות אין מעקסיקע זענען אָבער געקומען זיכער נישט פֿון ייִדן, נאָר פֿון די אינדיאַנער, וועלכע האָבן געקעמפֿט קעגן דער קאָלאָניאַלער מאַכט. מיט 100 יאָר צוריק, פֿונעם 9טן ביזן 19טן פֿעברואַר, אינעם יאָר 1913, זענען אין דער מעקסיקאַנער הויפּטשטאָט, מעכיקאָ, אויסגעבראָכן אַ סעריע איבערקערענישן, וועלכע האָבן גורם געווען אַ פּוטש, בעת וועלכן דער רעוואָלוציאָנערער פּרעזידענט פֿראַנציסקאָ מאַדעראָ איז דערהרגעט געוואָרן, צוזאַמען מיט זײַן פֿאַרטרעטער, פּינאָ סואַרעז. די דאָזיקע געשעענישן, באַקאַנט ווי די „צען טרויעריקע טעג‟. זענען געווען אַ קריטישער מאָמענט אין דער מעקסיקאַנער רעוואָלוציע.

אַ סך ייִדן זענען אַנטלאָפֿן פֿון מעקסיקע בעת די רעוואָלוציאָנערע מהומות. אין דער זעלבער צײַט, איז אַ נײַע כוואַליע ייִדישע אימיגראַנטן אָנגעקומען פּונקט אין די לעצטע יאָרן פֿון דער רעוואָלוציע; נישט ווייניק אָרטיקע ייִדן האָבן זיך אין איר אַקטיוו באַטייליקט.

דער אינטערעסאַנטסטער מעקסיקאַנער רעוואָלוציאָנער איז געווען, מסתּמא, עמיליאַנאָ זאַפּאַטאַ (1879—1919) — דער לעגענדאַרער קאָמאַנדיר פֿון דער „דרומדיקער באַפֿרײַונג-אַרמיי‟, וועלכער האָט געשטאַמט פֿון אַ געמישטער שפּאַניש-אַצטעקישער (נאַהואַ) משפּחה. זאַפּאַטאַ האָט אָפּגעלעבט אַ קורץ, אָבער גאָר אַ קאָליריק, לעבן. אין זײַנע דרײַסיקער, איז ער שוין געווען אַ געניטער פּאַרטיזאַנישער סטראַטעג, וועלכער האָט געהאָלפֿן מאַדעראָ אַראָפּצוּוואַרפֿן דעם דיקטאַטאָר פּאָרפֿיריאָ דיאַז אין 1911. זאַפּאַטאַ איז אָבער געווען אומצופֿרידן מיט מאַדעראָס מעסיקער פּאָליטיק; זײַן באַוועגונג, באַקאַנט הײַנט ווי די „זאַפּאַטיסטאַס‟, איז, אין אַ סך אַספּעקטן, ענלעך צו דער פּויעריש-אַנאַרכיסטישער באַוועגונג פֿון נעסטאָר מאַכנאָ אין מיזרח-אוקראַיִנע, וועלכע איז אויפֿגעקומען מיט עטלעכע יאָר שפּעטער.

אינעם יאָר 1919 איז זאַפּאַטאַ דערשאָסן געוואָרן דורך זײַנע קעגנער. אין פֿאַרגלײַך מיט די „מאַכנאָווצעס‟, וועלכע זענען צעשמעטערט געוואָרן דורך די „רויטע‟, „ווײַסע‟ און נאַציאָנאַליסטישע כּוחות בעת דעם רוסישן בירגערקריג, זענען זאַפּאַטאַס אידעען אָבער געבליבן פּאָפּולער אין מעקסיקע, בפֿרט צווישן די אינדיאַנער. זינט 1994, קאָנטראָלירן די „זאַפּאַטיסטאַס‟ — אַ הײַנטצײַטיקער גילגול פֿון זײַן באַוועגונג — אַ גרויסן ראַיאָן אינעם מעקסיקאַנער דרומדיקן שטאַט טשיאַפּאַס. אַן אַנדער חילוק צווישן די קלאַסישע לינקע באַוועגונגען און דער הײַנטיקער מעקסיאַנער ווערסיע פֿון „מאַכנאָוושטשינע‟ באַשטייט אין דעם, וואָס די מעקסיקאַנער באַוועגונג שעפּט אַ סך אידעען פֿון קריסטלעכע און אינדיאַנער גײַסטיקע טראַדיציעס.

דאָ איז זיך אויך נישט באַגאַנגען אָן ייִדן. אינעם יאָר 1999 האָט פֿידעל קאַסטראָ געלאָזט 400 קובאַנער ייִדן אַוועקצופֿאָרן קיין ישׂראל. די ייִט״אַ האָט דעמאָלט איבערגעגעבן, אַז אויף קאַסטראָן האָט געוויקרט זײַן ייִדישע חבֿרטע, מאַרגאַריטאַ זאַפּאַטאַ, אַן אייניקל פֿונעם לעגענדאַרן גענעראַל. זי האָט אויך געהאַט פֿאַרבינדונגען, לויט דער ייִט״אַ, מיט דער געוועזענער ישׂראלדיקער מאַרקסיסטישער פּאַרטיי „מפּ״ם‟.

מאַרגאַריטאַ זאַפּאַטאַ איז געבוירן געוואָרן אין מעכיקאָ, אינעם יאָר 1950. זי באַטייליקט זיך אַקטיוו אין פֿאַרשיידענע סאָציאַליסטישע באַוועגונגען, שטאָלצירט מיט איר רעוואָלוציאָנערן ייִחוס, שטיצט איר זיידעס געדאַנקען און פֿירט אָן מיט אַ פֿאָרש-אינסטיטוט, וואָס הייסט „עמיליאַנאָ זאַפּאַטאַס פֿונדאַציע‟.

ס׳איז נישט קלאָר, וויפֿל ייִדן וווינען הײַנט אין דעם זאַפּאַטיסטישן ראַיאָן פֿון מעקסיקע. לכל-הפּחות אין איין דאָרטיקן שטעטל, סאַן קריסטאָבאַל, איז פֿאַראַן אַ בית-חב״ד מיט אַ כּשרן רעסטאָראַן. סובקאָמאַנדאַנט מאַרקאָס, דער הײַנטיקער קאָמאַנדיר און דענקער פֿון די „זאַפּאַטיסטאַס‟, האַלט זיך פֿאַר אַ מין ייִד, אין אַ געוויסן סימבאָליש-רעוואָלוציאָנערן זין. נאָמי קלײַן, אַ באַקאַנטע ייִדישע לינקע אַקטיוויסטקע פֿון קאַנאַדע, האָט איבערגעגעבן מיט עטלעכע יאָר צוריק, אַז מאַרקאָס, לויט זײַנע ווערטער, וואָלט אין שפּאַניע געווען אַן אַנאַרכיסט, אין ישׂראל — אַ פּאַלעסטינער, אויף די גאַסן פֿון סאַן קריסטאָבאַל — אַ מאַיאַ-אינדיאַנער, אין דײַטשלאַנד — אַ ייִד, אין פּוילן — אַ ציגײַנער, און אין באָסניע — אַ פּאַציפֿיסט.