ייִדיש אין עסטרײַך און אירע גילגולים

Yiddish Culture in Austria and its Afterlives

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published April 10, 2013, issue of April 26, 2013.

די אַמאָליקער האַבסבורג־אימפּעריע האָט פֿאַרמאָגט אַן אײגנאַרטיקע ייִדישע ליטעראַרישע טראַדיציע, װאָס עד־היום האָט נאָך ניט זוכה געװען צו אַ געהעריקער אַקאַדעמישער פֿאָרשונג. דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר אַרמין אײַדהער, „זונפֿאַרגאַנג אױף אײַזיק בלאָע װעגן: צו דער טעמאַטיזירונג פֿון דיאַספּאָרע און שפּראַך אין דער ייִדישער ליטעראַטור פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט‟ (װין, 2012), — פֿילט אױס דעם דאָזיקן בלױז. עס איז אָבער ניט סתּם אַ באַשרײַבערישע געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אין עסטרײַך פֿאַר דער צװײטער װעלט־מלחמה און איר נאָכלעבן נאָכן חורבן; פּראָפֿעסאָר אײַדהער, װאָס לערנט ייִדישע און דײַטשישע ליטעראַטור אינעם זאַלצבורגער אוניװערסיטעט, לײגט דאָ פֿאָר אַן אינטערעסאַנטן מעטאָדאָלאָגישן צוגאַנג, װעלכער לאָזט בעסער צו פֿאַרשטײן אױך אַנדערע צװײַגן פֿון ייִדישער קולטור (חוץ די מחברים פֿונעם עסטרײַכישן קולטור־רױם, באַטראַכט דאָס בוך אױך די שאַפֿונג פֿון יעקבֿ גלאַטשטײן און אַבֿרהם סוצקעװער).

לױט אײַדהערס קאָנצעפּציע, באַזירט זיך די מאָדערנע ייִדישער קולטור אױף דרײַ יסודות. דער ערשטער יסוד איז די ייִדישע רעליגיעזע טראַדיציע, מיט די הײליקע טעקסטן און מינהגים. דער צװײטער יסוד נעמט אַרײַן כּלערלײ אָרטיקע טראַדיציעס, פֿאָלקלאָר, שטײגער, װי אױך ייִדישע פּאָליטישע און קולטורעלע שיטות. און דער דריטער יסוד איז אַ דרױסנדיקער. דאָס זײַנען די השפּעות פֿון די אַרומיקע ניט־ייִדישע אײראָפּעיִשע קולטורן: רוסישער, דײַטשישער, פּױלישער, רומענישער, אונגאַרישער, אוקראַיִנישער, אַמעריקאַנישער און אַזױ װײַטער. דער צוזאַמענשפּיל פֿון אָט די דרײַ עיקרדיקע כּוחות האָט אױסגעפֿורעמט דאָס אײגנאַרטיקע פּנים פֿון דער ייִדישער שעפֿערישקײט אין פֿאַרשידענע צײַטן און ערטער.

װי געזאָגט, איז דער הױפּט־פֿאָקוס פֿון אײַדהערס פֿאָרשונג אָנגעשטעלט אױף עסטרײַך. פֿאַר דער ערשטער װעלט־מלחמה איז דער צענטער פֿון דער ייִדישער קולטור אין דער האַבסבורג־אימפּעריע געװען אין גאַליציע און בוקאָװינע. בעת דער מלחמה זײַנען צענדליקער טױזנטער גאַליציאַנער ייִדן אַנטלאָפֿן קײן װין פֿון דער רוסישער אַרמײ. אין די ערשטע יאָרן נאָך דער מלחמה האָט װין נאָך פֿאַרמאָגט אַ לעבעדיקע ייִדישע און העברעיִשע קולטורעלע סבֿיבֿה, אָבער צום סוף צװאַנציקער יאָרן זײַנען דאָ פֿאַרבליבן בלױז געצײלטע ייִדישע ליטעראַטן, צװישן זײ דער דיכטער מלך כמעלניצקי און דער פּראָזאַיִקער אַבֿרהם־משה פֿוקס, װאָס בײדע זײַנען זיי געװען קאָרעספּאָנדענטן פֿון „פֿאָרװערטס‟.

װאָס שײַך דער פּראָבלעמאַטיק פֿון דער ייִדישער קולטור, טאָ טײלט אײַדהער אױס צװײ איקרדיקע טעמעס „גלות‟ (אָדער „דיאַספּאָרע‟) און „שפּראַך‟. דאָס זײַנען די צװײ צענטראַלע „עקזיסטענציעלע יסודות פֿון דעם װעלטבאַנעם, װאָס האָט אױסגעפֿורעמט די ייִדישע קולטור.‟ די אײנצלנע קאַפּיטלען פֿונעם בוך באַהאַנדלען, װי אַזױ די דאָזיקע באַגריפֿן זײַנען קינסטלעריש און אידעאָלאָגיש פֿאַרטײַטשט געװאָרן אין די װערק פֿון עסטרײַכישע ייִדישע שרײַבער, דיכטער, קריטיקער און פּובליציסטן.

אײַדהער באַטראַכט סײַ די לאָקאַלע ייִדישע צענטערס, אַזעלכע װי לעמבערג, טשערנאָװיץ און װין, סײַ די מוסטערװערק פֿון פֿאַרשידענע ליטעראַרישע זשאַנערס: די אױטאָביאָגראַפֿישע װערק פֿון די דרײַ דורות פֿון דער משפּחה בערגנער (הינדע בערגנער, איר זון מלך ראַװיטש, און זײַן זון יוסל בערגנער) און אורי צבֿי גרינבערגס פּאָעמע „מעפֿיסטאָ‟.

„מעפֿיסטאָ‟ דינט װי אַ מאָדעל פֿאַר דער קאָנצעפּציע פֿון דרײַ יסודות. די לשון־קודשדיקע, דײַטשמערישע און סלאַװישע לעקסישע קאָמפּאָנענטן פֿון ייִדיש װערן דאָ אײנצײַטיק אײַנגעוואָרצלט און פֿאַנאַנדערגעריסן. די דאָזיקע אינעװײניקע לעקסישע שפּאַנונג שאַפֿט אַ ראַדיקאַלן דראַמאַטישן עפֿעקט פֿון אַ שאַרפֿן קאָנפֿליקט צװישן ייִדישקײט און אַלװעלטלעכקײט אין גרינבערגס עקספּרעסיאָניסטישן ליד. גרינבערג האָט געגלייבט, אַז דער אוטאָפּישער חלום פֿון אַ האַרמאָנישן צוזאַמענלעבן פֿון ייִדן מיט אײראָפּעיִשע פֿעלקער איז חרובֿ געװאָרן, אָבער אױף אַ פּאַראַדאָקסאַלן אופֿן; האָט ער אױסגעדריקט דעם דאָזיקער געדאַנק דורך סאַמע מאָדערנע קינסטלערישע מיטלען פֿון דער אײראָפּעיִשער קולטור.

גרינבערג, װאָס האָט פֿאַרלאָזט אײראָפּע אין 1924 און געביטן זײַן שפּראַך פֿון ייִדיש אױף העברעיִש, איז געװען אפֿשר דער אָריגינעלסטער, אָבער װײַט ניט דער אײנציקער און ניט דער לעצטער גאַליציאַנער ייִדישער דיכטער. זײַן ראַדיקאַלע עקספּרעסיאָניסטישע קריטיק פֿון גלות איז ניט געװען דאָס לעצטע װאָרט אין דער ייִדישער ליטעראַטור אין עסטרײַך. אַנדערע ייִדישע ליטעראַטן האָבן געהאָפֿט אױף אַ דיאַלאָג מיט דער דײַטשיש־עסטרײַכישער קולטור, נאָר דער דאָזיקער דיאַלאָג איז פֿאַרבליבן אײנזײַטיק. מען האָט איבערגענומען דעם סטיל פֿון דער מיטצײַטלערישער דײַטשישער ליטעראַטור און איבערגעזעצט אַ היפּשע צאָל אירע װערק אױף ייִדיש, צװישן זײ פֿראַנץ קאַפֿקאַ, אַרטור שניצלער און שטעפֿאַן צװײַג. אָבער די דײַטשישע דיכטער און שרײַבער, אַפֿילו די ייִדן צװישן זײ, האָבן געהאַט אַ זײער אַ קנאַפּן אינטערעס צו דער ייִדישער קולטור. דאָס האָט גורם געװען אַ מעלאַנכאָליש־טרױעריקע שטימונג, װאָס האָט זיך אויסגעדריקט באַזונדערס בולט אין דער ייִדישער דיכטונג אין די 1920ער און 1930ער יאָרן.

די נבֿיאישע מאָטיװן פֿונעם קומעדיקן חורבן באַמערקט מען שױן אין דער „קלײנער אַנטאָלאָגיע פֿון דער ייִדישער ליריק אין גאַליציע‟, װאָס דער דיכטער מענדל נײַגרעשל האָט אַרױסגעגעבן אין װין אין 1936. דאָ לײענען מיר אַזעלכע שורות אין יעקבֿ אַדלערס ליד „צײַטליד‟: „די פֿעלדער, זײ זענען פֿאַרנומען מיט מתים / און ראָבן — / מיר װעלן קײן קאָרן, קײן װײץ און קײן גערשטן / ניט האָבן.‟ נײַגרעשלס אײגענע לידער, װי למשל, „אין אורוגװאַיִשן קאָנסולאַט‟, שילדערן זײַן אײגענע דערפֿאַרונג פֿון אַנטלויפֿן פֿונעם נאַציסטישן גיהנום.

אַזױ אַרום זײַנען די עסטרײַכישע ייִדישע דיכטער אַרײַנגעפֿאַלן נאָך 1938 אין אַ טאָפּלטן גלות, װי פּליטים אין ענגלאַנד, צפֿון־ און דרום־אַמעריקע, און אַפֿילו אין זײער נײַער הײם אין ארץ ישׂראל. דאָס קומען „אַהײם‟ קײן ארץ־ישׂראל איז פֿאַר איציק מאַנגערן ניט געװען פֿרײלעך: „װען איך װעל קומען אַהײם / ס׳װעט קײנער ניט זײַן שױן, קײנער‟. און די, װאָס זײַנען ניצול געװאָרן פֿונעם חורבן, האָבן שױן ניט געהאַט, פֿאַר װעמען צו רעדן. „אָ גאָט, פֿאַר װעמען שרײַב איך מײַנע לידער?‟ — האָט געפֿרעגט נײַגרעשל אין ניו־יאָרק.

אינעם צװײטן טײל פֿונעם בוך באַהאַנדלט דער מחבר די צװײ סימבאָלישע ליטעראַרישע פֿיגורן, עשׂו און אליהו הנבֿיא. אין הסכּם מיט זײַן קאָנצעפּציע פֿון דרײַ יסודות פֿון דער ייִדישער קולטור באַטראַכט ער די דרײַ אַספּעקטן פֿון די דאָזיקע געשטאַלטן: דעם תּנכישן, דעם פֿאָלקלאָריסטישן, און דעם װעלט־ליטעראַרישן. דער „עשׂו‟ רעפּרעזענטירט אין דער ייִדישער ליטעראַטור דעם סימבאָלישן אימאַזש פֿון „גױיִשקײט‟, בעת אליהו איז פֿאַרבונדן מיט משיח־ און גאולה–מאָטיװן. דאָס איז אַן אינטערעסאַנטער און ניצלעכער איבערזיכט, כאָטש אײניקע טײלן זײַנען ניט אין גאַנצן צוגעפּאַסט צו דער הױפּט־טעמע פֿון דער פֿאָרשונג. מסתּמא איז דאָס בוך אױסגעװאַקסן פֿון פֿאַרשידענע אַרטיקלען, װאָס דער מחבר האָט פֿאַרעפֿנטלעכט אין משך פֿון עטלעכע יאָר.

צום סאַמע שלוס געפֿינט מען אַ קורצן עסײ װעגן איבערזעצונגען אױף ייִדיש מיט אַ זײער ניצלעכער ביבליאָגראַפֿישער רשימה, און אַ קאַפּיטל װעגן דער הײַנטיקער ייִדיש־נאָסטלגיע. לױט אײַדהער, איגנאָרירט דער נאָסטאַלגישער קוק אױף ייִדיש די פֿילזײַטיקײט פֿון דער ייִדישער קולטור. עס פֿעלט דערבײַ דער געשפּאַנטער דיאַלעקטישער צװישנשפּיל פֿון די דרײַ יסודות, װאָס האָט באַלעבט די עכטע לעבעדיקע ייִדישע קולטור.