פּובליציסטיק

קעריבאַ, מאָשוליע, קעריבאַ!

“Keriba‟, “Moshulye‟, “Keriba‟

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

„ס’איז שװער אײַנצושלאָפֿן, װען דו ביסט איבערגליקלעך, אָדער זײער אומגליקלעך, אָדער װען דו געפֿינסט זיך אין אײן בעט מיט כּמעט אַן אומבאַקאַנטן מאַנצביל‟.

עדנאַ אָ’ברײַען

צו עדנאַ אָ’ברײַענס שפּיצל װאָלט איך צוגעגעבן, אַז נאָך דעם, װי מע הערט די ישׂראלדיקע ראַדיאָ אָדער טעלעװיזיע־אױדיציעס װעגן די לעצטע טאָג־געשעענישן, איז בכלל אוממעגלעך אײַנצושלאָפֿן. און אױב נאָך אַ שלאָפֿלאָזער קאָשמאַרן־נאַכט װעט איר, על־פּי־טעות, זיך צוהערן צום ערשטן פֿרימאָרגנדיקן איבערבליק פֿון די לעצטע נײַעס, איז שױן — „פֿאַרפֿאַלן‟! דאָס שװערע נשמה־געמיט װעט אײַך באַגלײטן אַ גאַנצן טאָג, אַפֿילו בעת דער לצים־פֿאָרשטעלונג אין צירק. די צאָל נעגאַטיװ־שװאַרצע און אַפֿילו שרעקלעכע געשעענישן פּרעװאַלירט אין אַלע „לעצטע נײַעס‟ און דערגרײכט זיבעציק פּראָצענט פֿון אַלע אַנדערע ידיעות. מע הײבט אָן דעם טאָג מיט: „אַ שרעקלעכע אַװאַריע איז פֿאָרגעקומען אױפֿן שאָסײ נומער X. עס זײַנען דערהרגעט געװאָרן X מענטשן.”, און מע פֿאַרענדיקט דעם טאָג מיט: „בעת די דעמאָנסטראַציעס (שװערע שלאַכטן, געשלעגן, אַכזריותדיקע אַקציעס) אין קאַיִר (דמשׂק, באַגדאַד, קאַראַטשי אא’װ) זײַנען דערהרגעט (דערשאָסן, צעריסן, פֿאַרטיליקט, דערשטאָכן, דערטרונקען, אױפֿגעהאָנגען, פֿאַרברענט, צעפֿערטלט) געװאָרן X מענטשן”.

צו לאָזן דעם ראַדיאָ אָפֿן פֿיר און צװאַנציק שעה אַ טאָג, איז אַן אַלטע ייִדישע טבֿע. און דאָס איז פֿאַרשטענדלעך, װײַל די בליצשנעלע ראַדיאָ־אױדיציעס האָבן פֿאַרמינערט דאָס סכּנת־נפֿשות און געלאָזט אַ האָפֿענונג צו ראַטעװען דאָס לעבן. אַזױ איז דאָס געװען די לעצטע הונדערט יאָר, אָבער הײַנט?… אין פֿאַרגלײַך מיט אַנדערע אָריענט־לענדער און אין אונטערשײד פֿון אונדזערע נאָענטע און װײַטע שכנים, לעבן דאָך די בירגער פֿון מדינת־ישׂראל אין גאַנץ באַקװעמע באַדינגונגען פֿון אַ רעלאַטיװן שלום און געניסן פֿון אַ סטאַביל־פּאָזיטיװער דעמאָקראַטישער אַנטװיקלונג.

װי אין אַלע פּראָגרעסיװ־דעמאָקראַטישע לענדער אױף דער װעלט, איז אױך אין ישׂראל, דאָס לעבן פֿון אַ מענטשן, װי אױך זײַנע פֿונדאַמענטאַלע רעכט, שטײען אױפֿן ערשטן אָרט. אָבער דאָס הײסט ניט, אַז דװקא אַלע מינים פֿון טױט און מיתות־משונות זײַנען אונדזערע שרעקלעכסטע שׂונאים. דער טױט אַלײן איז דאָך אַ נאַטירלעכע זאַך, שרעקלעכער זײַנען דעם מענטשנס מעשׂים, װעלכע פֿירן צו אַ פֿאַרצײַטיקן אָדער אַ בײזן טױט — צו אַ מיתה־משונה.

אַנשטאָט אינװעסטירן דאָס געלט אין אַלע צװײַגן פֿון בילדונג, װיסנשאַפֿט און קולטור, העכערן די לײַטערס פֿון די מלוכישע און פּריװאַטע ראַדיאָ־און טעלעװיזיע־קאַנאַלן זײער רײטינג, אַ דאַנק דער מענטשלעכער פּסיכאָלאָגיע און ממש אַ קרענקלעכער שטרעבונג צו די „אַכזריותדיקע און מיתה־משונהדיקע געשעענישן‟. איך זאָג ניט, חס־וחלילה, אַז מע טאָר ניט אָדער מע דאַרף ניט באַהאַנדלען די טרױעריקע געשעענישן, איך רעד נאָר װעגן זײער סדר־אָרט אין די רעפּאָרטאַזשן און װעגן דעם שׂכלדיקן גלײַכגעװיכט אינעם באַלױכטן די אָדער אַנדערע פּאַסירונגען. די ייִדן זאָגן דאָך: דער רבי האָט געהייסן פֿרײלעך זײַן, נאָר ניט משוגע זײַן.

איך דערמאָן זיך אין אַ טשיקאַװער מעשׂה, װעלכע מיט יאָרן צוריק האָט מיר דערצײלט מײַן נאָענטער פֿרײַנד נאַמיק כּהן, װאָס האָט געהערט צום חלוצים־דור פֿון די קאָפּטיוטער־פּראָגראַמירער אין מאָלדאָװע. דעמאָלט, אין די אָנהײב 1970ער, האָט מען די אַלטע קאָמפּיוטערס, ענלעך אױף די דרײַשטאָקיקע ים־שיפֿן, פֿאַרביטן אױף די קאָמפּאַקטע, װעלכע זײַנען געװען ניט גרעסער פֿון אַ שװערן טאַנק. קײן ספּעציאַליסטן אין דער נײַער אָפּצװײַג איז דעמאָלט אין ראַטן־פֿאַרבאַנד בכלל ניט געװען, אָדער זײַנען געװען געצײלטע סאַמעראָדנע פּיאָנירן, ס‘רובֿ ייִדן־מאַטעמאַטיקער. קײן דיפּלאָמירטע קאָמפּיוטער־טעכניקער זײַנען אױך ניט געװען און די פּראָגראַמירער האָבן געדאַרפֿט זײַן „אַ װאָס אין דער קאָרט‟ — סײַ שרײַבן די פּראָגראַמען און סײַ קענען פֿאַרריכטן די קאָמפּיוטערס. דער „רעכנצענטער‟ (אַזױ האָט מען דעמאָלט גערופֿן די קאָמפּיוטער־אָפּטײלונגען), װוּ ס‘האָט געאַרבעט נאַמיק כּהן, איז באַשטאַנען פֿון 99,9 פּראָצענט ייִדן, און די חבֿרה האָבן ליב געהאַט אַרײַנשטעלן אין אַ געשפּרעך אַ ייִדיש װאָרט, אַ ייִדיש חכמהלע, אָדער בכלל, מע האָט גערעדט ייִדיש, געמישט מיט רוסישע און רומענישע װערטער. צװישן די בחורים האָט געהערשט אַ הײמישע אַטמאָספֿער און אין אַ שפּאַס, אײנער צום צװײטן, פֿלעגט זיך װענדן אױף רומעניש — „מאָשוליע‟, אױף ייִדיש — זײדעניו.

אײנע פֿון די געװײנטלעכע פּראָבלעמען בײַ די פּראָגראַמירער איז געװען, אַז מע האָט קײן מאָל ניט געװוּסט, װי אַזױ אַרײַנצושטעלן דעם האַרטן דיסק, װעלכער האָט אױסגעזען װי אַ ריזיקער, זײער דיקער טעלער. קײן סמנים אױפֿן דיסק זײַנען ניט געװען, און אַז מע האָט אים אַרײַנשטעלן „מיטן קאָפּ אַראָפּ‟, פֿלעגט מען פּטרן גאַנצע טעג, ביז מע איז געפֿאַלן אױפֿן שׂכל, אַז די פּראָגראַם אַרבעט ניט, װײַל מע דאַרף איבערקערן דעם דיסק „מיטן קאָפּ אַרױף‟. דער פּראָצעס פֿון „שטעלן דעם האַרטן דיסק אױף די פֿיס‟ האָט בײַ די חבֿרה באַקומען דעם נאָמען „קעריבאַ‟, וואָס האָט געזאָלט מיינען בקיצור — „קער איבער דעם דיסק‟.

װען די קאָמוניסטישע מאַכט האָט פֿאַרשטאַנען, אַז קיבערנעטיק איז ניט קײן „אַנטי־װיסנשאַפֿטלעכער אימפּעריאַליסטישער מאַראַזם‟, נאָר פֿאַרקערט, די צוקונפֿט פֿונעם טעכנאָלאָגישן פּראָגרעס ליגט דװקא אין קאָמפּיוטערײַ, האָט מען אָנגעהױבן צוגרײטן „נאַציאָנאַלע קאַדרען‟, מיט פּשוטע װערטער — מאָלדאַװאַנען.

פּונקט אַזױ איז דאָס געשען אינעם „רעכנצענטער‟, װוּ ס‘האָט געאַרבעט נאַמיק כּהן; אױך צו זײ האָט מען צוגעשטעלט אַ פּראַקטיקאַנטקע, אַ שטיל מײדל מיטן נאָמען סטעלוצע. דאָס מײדל האָט געדאַרפֿט זיך לערנען צו שרײַבן די קאָמפּיוטער־פּראָגראַמען און קענען באַדינען דעם קאָמפּיוטער גופֿא.

אַ האַלב יאָר איז פֿאַרבײַ, און עס איז געקומען דער „בית־דין־טאָג‟. סטעלוצע האָט געדאַרפֿט שטײן לעבן נאַמיק כּהנס קאָמפּיוטער און קאָמענטירן אַלץ, װאָס ער טוט. װי אױף צו להכיס, איז די נײַע פּראָגראַם, װעלכע ס‘האָט אָנגעשריבן דאָס מײדל, בשום־אופֿן ניט געגאַנגען. נאַמיק און סטעלוצע האָבן קאָנטראָלירט יעדע קלייניקייט — אַלץ איז געווען ריכטיק, קײן פֿעלער ניט! דער טאָג קומט צום סוף, די גאַנצע חבֿרה שטײט בײַם נאַמיקס טיש, מע דרײט אַהער, מע דרײט אַהין… אַ נעכטיקער טאָג… סטעלוצע װײנט מיט ביטערע טרערן… און דאָ, פּלוצעם, גיט זי זיך אַ פּאַטש אין שטערן און שרײַט אױס: “קעריבאַ, מאָשוליע, קעריבאַ!!!”

איך בין זיך מודה־ומתװדה, אַז אין די שלאָפֿלאָזע נעכט, נאָך אַ פֿרישער פּאָרציע פֿון די „גוטע נײַעס‟, פֿעלט מיר זײער יענץ קלוג מײדל סטעלוצע. איך װאָלט זי געבעטן צוקומען צו אונדזערע ישׂראלדיקע ראַדיאָ־און טעלעװיזיע־רעדאַקטאָרן און אױסשרײַען צו זײ: „קעריבאַ, מאָשוליע, קעריבאַ!‟