„רעפֿערענצן‟

References

אַלע שוסטערס גייען באָרוועס
אַלע שוסטערס גייען באָרוועס

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published April 16, 2013, issue of May 10, 2013.

כ’האָב אַרײַנגעקוקט אין אוריאל ווײַנרײַכס ווערטערבוך, געוואָלט אויסגעפֿינען ווי מען זאָגט אויף ייִדיש „רעפֿערענץ.‟ טײַטשט עס אוריאל אַזוי: „דערמאָנען, אָפּשיק, פֿאַררוף, רעפֿערענץ.”

האָב איך זיך באַנוצט מיטן ענגלישן טײַטש, רעפֿערענצן. דערווײַל ברעך איך זיך דעם קאָפּ ווי וואָלט מען געזאָגט אויף ייִדיש „רעפֿערענצן,” עס מוז דאָך זײַן אַזאַ וואָרט. אפֿשר וואָלט געפּאַסט — שײַכות, אָדער קרובֿהשאַפֿט, אָדער צוריקבליק. כ’בין נישט צופֿרידן מיט מײַנע אייגענע טײַטשן. אָבער נישט אין דעם גייט עס.

עס גייט אין אַן עולם וואָס רעדט, שטודירט, זעט אַמאָל אַ ייִדישע פּיעסע, לייענט אַ ייִדיש בוך, קומט פֿון צײַט צו צײַט צו אַ ייִדישער פֿאָרלייענונג, אויף וויפֿל פֿאַרשטייט דער עולם באמת אַן אויסדרוק, אַ מעטאַפֿאָר, אַן אָנדײַט, אַ ווערטל, אַן אידיאָם, אַ שילדערונג, אַ לשון־קודש פּסוק, וואָס איז זיי פֿרעמד? דער עיקר, האָבן אונדזערע פּאָעטן, שרײַבער, דראַמאַטורגן, הומאָריסטן, זיך באַנוצט מיט קולטורעלע, נאַציאָנאַלע, געשיכטלעכע, טראַדיציאָנעלע רעפֿערענצן אין זייערע שריפֿטן וואָס ווערן פֿאַרפֿאַלן מיט יעדן זון־אונטערגאַנג.

אָט די דעקלאַראַציעס מײַנע פֿאָדערן אילוסטראַציעס, און איך וועל אַ טראָפּעלע פֿון זיי פּרובירן צושטעלן.

לאָמיר אָנכאַפּן שלום־עליכמען.

„אַן עולם־הזהניק,‟ פֿון דער דערציילונג „בלינצעס.‟ באַדאַרף מען זײַן באַקאַנט מיט ביידע וועלטן, דעם עולם־הבא מיטן עולם־הזה. אָבער מיטן עולם־הזהניק שילדערט מען אַ פֿרעסער, אַ זויפֿער, אַ פּאַרשוין מיט גרויסע אַפּעטיטן.

נאָך אַן אויסדרוק פֿון שלום־עליכמען: „אונדזערע ייִדעלעך, ס’איז זיי קאַרג די וועלט.‟ (פֿון דער דערציילונג „דרײַ אלמנות.”) „אונדזערע ייִדעלעך‟ איז אַ סאַרקאַסטישער אויסדרוק, געמיינט דערמיט צו זאָגן, אייגענע און פֿאָרט נישט קיין פֿײַנע מענטשן. „קאַרג זיי די וועלט‟, מיינט ס‘איז זיי נישט גענוג דאָס וואָס זיי פֿאַרמאָגן.

„אַן אָנזעצער אַ פּאַרך,” איז איינער וואָס באַנקראָטירט. אַ פּאַרך איז טאַקע אַ קרענק וואָס עס כאַפּן ס’רוב די מענער, בײַ וועמען ס’כאַפּן זיך אַרײַן מכּות און געשווירן צווישן די האָר. צוזאַמען „אַ ייִד אַ פּאַרך‟ איז אַ ייִד אַ נאַר, אַ בהמה, אַן אָקס, אַ בולוואַן, אַ טיפּש, אַ גלאָמב, אַ שמעגדע, אַ ויזתא און אַ תּם־יויניק.

ווען מ’רעדט וועגן אַ שגץ (שקץ) אָדער אַ שיקסל, מיינט מען נישט דווקא די נישט־ייִדישע קינדער; מען מיינט דערמיט אַ ייִדיש ייִנגל, אַ קונדס. און אַ שיין שיקסל איז אַ ייִדיש מיידל וואָס בלאָנד מיט בלויע אויגן, פֿאַרמאָגט גאָרנישט קיין ייִדישע ריסן.

דער קונדס ווידער איז נישט נאָר אַ יאַטל וואָס ווילדעוועט, ס’איז אויך אַ רעפֿערענץ צו ייִדן, וועלכע האָבן אַמאָל געלעבט אין ארץ־ישׂראל, געווען באַאײַנפֿלוסט פֿון דער גריכישער קולטור, ווײַל קונדס איז אַ גריכיש וואָרט. און ווען זיי האָבן געשטעלט חופּות אין דרויסן, האָבן זיי אָנגעשטעלט יאַטלעך וואָס זאָלן האַלטן די פֿיר שטאַנגען פֿון דער חופּה. זײַנען דאָך די יאַטלעך געווען לאָבוסעס, אַרומגעווויעוועט און געדריגעט מיט די פֿיסלעך, האָט מען זיי גערופֿן קןנדייסים.

און ווער איז נישט באַקאַנט מיטן אויסדרוק „נישט געשטויגן, נישט געפֿלויגן.‟ איז עס דאָך געווען אַן אָנדײַטונג, אַז יעזוס איז נישט געשטיגן (געשטויגן) און נישט געפֿלויגן. איז עס אַריבער צו אונדז, ווען מיר ווילן זאָגן, אַז די גאַנצע מעשׂה איז אויסגעזויגן פֿון פֿינגער, אַ שקר, אַ ליגן, ערשט דעמאָלט באַנוצט מען זיך מיט דעם אויסדרוק.

שטעלט אײַך פֿאָר, מ’לייענט איציק מאַנגערס פּאָעטיש ווערק און מ’קומט צו די „מגילה לידער”, וווּ די לעצטע שורה פֿון ערשטן בלעטל זאָגט:

„און המן הרשע, דער לאַטיק.‟

דער ענגלישער איבערזעצער האָט נישט געוווּסט וואָס איז לאַטיק, האָט ער עס אויסגעלאָזט אין זײַן ענגלישער איבערזעצונג. איר פֿאַרשטייט שוין וווּ מיר האַלטן. ווייסטו נישט, פֿרעג צו אַלדע רוחות. דעמאָלט זײַנען נאָך געווען אַ שלל מיט ייִדיש קענער, אָבער דאָס הפֿקרות איז בײַ אונדז גרויס. אַ לאַטיק איז אַ קונדס, אַ ממזר, אַ לץ, אַ שטיפֿער, אַ לאָבוס, אַ זשוליק, אַ באַנדיט, אַ מזיק; כ’מיין ס’זײַנען פֿאַראַן גענוג סינאָנימען און מעטאַפֿאָרן אויף צו פֿאַרשטיין, וואָס איז אַ לאַטיק.

כ’האָב שוין אַמאָל געשריבן וועגן דעם גראָבן טעות וואָס איז אַרײַנגעפֿאַלן אין חיים גראַדעס „מײַן קריג מיט הערש ראַסײַנער,‟ און אַלץ צוליב אַן איבערזעצער, וואָס האָט זיך געפֿוילט אויסצוגעפֿינען פֿון וואַנען די פֿיס וואַקסן. האָט ער גענומען דעם זאַץ:

„איך וועל דיר געבן אַ משל פֿון אַ בן־מלך והנזיר,” און איבערגעזעצט בזה הלשון:

“I will tell you a parable about the prince of Nazarene.”

די חבֿרה בײַ מיר אין די קלאַסן האָבן גענומען פּראָטעסטירן:

ווי קומט צו גראַדעס עסיי יעזוס?‟

אין דעם זאַץ שטעקט אַ וועלט מיט וויסן. לויט מײַן פֿאָרשונג צווישן תּלמידי־חכמים, קומט אויס, אַז עס האָט צו טאָן מיט יהודה הלויס באַשרײַבונג וועגן די כאַזאַרן, וווּ דאָס קעניגלעכע הויז האָט זיך מגייר געווען.

אַ נזיר איז אַ מענטש וואָס שײדט זיך אָפּ פֿון דער וועלט, אַ בן־מלך איז אַ זון פֿון אַ מלך. נאָר איידער מ’נעמט זיך צו דער איבערזעצונג פֿון ייִדיש אויף ענגליש אָדער אַן אַנדער שפּראַך, מוז מען קודם זײַן באַהאַוונט נישט נאָר אין ביידע שפּראַכן, נאָר אויך אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע, לשון־קודש און טראַדיציע.

איז וווּ האַלטן מיר? מיר האַלטן בײַ די רעפֿערענצן. איר געפֿינט זיי אין יעדער שפּראַך און אין יעדער קולטור, אַזוי אַז ווען מען לייענט אַ שריפֿט, און יענער פֿאַררופֿט זיך אויף געשעענישן אין דער געשיכטע, פּאָליטיק, פֿאָלקס־אויסדרוקן, צײַטונגס־שפּראַך, טעאַטער, הומאָר, וואַדעוויל, קינאָ־לשון, גנבים־שפּראַך, אַלץ, אַלץ האָט אַ שײַכות צו רעפֿערענצן אין אַ געוויסן צײַט־אָפּשניט.

ס’איז הײַנט זייער שווער צו לייענען שעקספּירס ווערק אין זייער אָריגינאַל, אויב מען הייבט נישט אָן צו וויסן, וועמען ער שילדערט אין דער געשיכטע, וווּ צילט זײַן פֿילאָסאָפֿיע פֿון לעבן, וואָס איז די צײַט־אָפּשניט, וועמען ער לויבט און וועמען ער באַגראָבט. רעפֿערענצן!