פּאָעטישע גילגולים צװישן צײַטן און שפּראַכן

Poetic Reincarnations Between Times and Languages

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published April 30, 2013, issue of May 24, 2013.

די אַמעריקאַנער ייִדן זײַנען אַ מאָדנער שבֿט. אַן אַנדער פֿאָלק, װאָס פֿאַרמאָגט אַזאַ רײַכע און שײנע קולטורעלע ירושה װי די אַמעריקאַנער ייִדישע ליטעראַטור, װאָלט זי געהיט װי דאָס אױג אין קאָפּ, אָבער אַנשטאָט דעם האָט מען זי געלאָזט אױף הפֿקר. דאָס רובֿ שעצער און פֿאָרשער פֿון דעם אַמעריקאַנער ייִדיש קומען פֿון אױסלאַנד: ישׂראל, רוסלאַנד, פֿראַנקרײַך, עסטרײַך, קאַנאַדע. אַ נײַער באַװײַז פֿונעם דאָזיקן כּלל איז דאָס בוך איבערזעצונגען פֿון ייִדישער פּאָעזיע „פּאַפּירענע בריקן‟, װאָס איז אַרױס אױף רוסיש אין סאַנקט־פּעטערבורג.

עס איז ניט קײן גרױסער חידוש צו זאָגן, אַז דיכטונג לאָזט זיך ניט איבערזעצן. דאָס איז אַזוי און ניט אַזוי. אַ געראָטענע איבערזעצונג איז, קודם־כּל, אַ בײַטראָג אין דער אײגענער קולטור, װײַל אָן איבערזעצונגען און אַנטלײַונגען קאָן אַ קולטור ניט לעבן. די איבערזעצונגען פֿון לשון–קודש און אײראָפּעיִשע שפּראַכן פֿאַרנעמען זײער אַ חשובֿ אָרט סײַ אין דער אַלטער, סײַ אין דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור. די איבערזעצונגען פֿון ייִדיש, דער עיקר פֿון שלום־עליכם און לײב קװיטקאָ, זײַנען גוט באַקאַנט דעם רוסישן לײענער, אי די ייִדן, אי די ניט־ייִדן.

אָבער די נײַע זאַמלונג פֿון ייִדישער פּאָעזיע אין דער רוסישער איבערזעצונג איז אַ יוצא־דופֿן אין דער גרױסער װעלט־ביבליאָטעק פֿון איבערזעצונגען. דאָס זײַנען ניט קײן איבערזעצונגען אין אַ פּשוטן, דירעקטן זין פֿון אַריבערטראָגן אַ טעקסט פֿון אײן שפּראַך אױף אַן אַנדערער. אין תּוך גענומען זײַנען דאָס די רעקאָנסטרוקציעס פֿון רוסישע אור־טעקסטן פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער דיכטונג.

עס איז גוט באַקאַנט, אַז די מאָדערנע רוסישע פּאָעזיע האָט שטאַרק משפּיע געװען אױפֿן שעפֿערישן כּוח־הדמיון פֿון די „יונגע‟. דאָס רובֿ פֿון זײ — מאַני לײב, דוד איגנאַטאָװ, זישע לאַנדױ, ה. לײװיק — זײַנען פֿון קינדװײַז אָן געװען פֿאַרטאָן אין דער רוסישער ליטעראַטור. אַלעקסאַנדער בלאָק, װלאַדימיר מאַיאַקאָװסקי און סערגײ יעסענין זײַנען געװען זײערע פּאָעטישע אָריענטירן. אָבער װי אַזױ קאָן מען פֿעסטשטעלן די דאָזיקע פֿאַרבינדונגען מער פּינקטלעך, אױף דעם ניװאָ פֿון גראַמען, ריטמען, פֿערזנמאָסן? דאָ קאָנען אונדז העלפֿן די מײַסטערישע איבערזעצונגען אױף רוסיש.

נעמט, למשל, מאַני לײבס ליד „ברוקלין‟: ״… אָ, ברוקלין! שטײן און שטױב און ציגל, / דײַן הימל - אומעט אױף דײַן דאַך. / דו רירסט דײַן אױסגעשפּרײטן פֿליגל / און ליגסט פֿאַרחלשט אױף דײַן פֿלאַך.‟ דער פּשוטער אימאַזש פֿון „אױסגעשפּרײטן פֿליגל‟ איז אַ סיגנאַל צו דעם „אײגענעם‟ לײענער: דאָס איז אַ ליד אינעם דיכטערישן שליסל פֿון אַלעקסאַנדר בלאָק. און באמת, װען מען לײענט דאָס ליד אױף רוסיש אין דער איבערזעצונג פֿון װאַלערי שובינסקי, זעט מען בפֿירוש, אַז דאָס איז אַ ייִדישער גרוס צו בלאָקן פֿון אַמעריקע. ברוקלין פֿון די 1930ער יאָרן איז אַ גילגול פֿון דעם פּעטערבורג פֿון 1910.

אין רוסלאַנד איז די „זילבערנע תּקופֿה‟ פֿון דער רוסישער דיכטונג געקומען צום סוף פֿון דער אָקטאָבער־רעװאָלוציע. אײניקע דיכטער זײַנען געשטאָרבן אָדער געהרגעט געװאָרן, די אַנדערע — האָבן עמיגרירט, די דריטע זײַנען אַנטשװיגן געװאָרן אָדער געביטן זײער סטיל. אָבער די פּאָעטישע שטימונג פֿון יענע „זילבערנע‟ יאָרן האָט װײַטער געלעבט אין ברוקלין, בראַונזװיל, אין דער בראָנקס און אױף לאָוער־איסט־סײַד צװישן די ייִדישע דיכטער פֿון דער „יונגער‟ סבֿיבֿה. אין זײערע לידער הערט מען קלאָרע און הילכיקע אָפּקלאַנגען פֿון בלאָק, װלאַדיסלאַװ כאָדאַסעװיטש, פֿיאָדאָר סאָלאָגוב, מיכאַיִל קוזמין.

זישא לאַנדױס לעצטע געדרוקטע ליד הײסט „אױף דעם טױט פֿון אַ רוסישן דיכטער‟. װי עס באַמערקט אין זײַן הקדמה װאַלערי דימשיץ, איז דאָס מסתּמא געװען דער אײנציקער פּאָעטישער אָפּרוף אױף דעם טױט פֿון מיכאַיִל קוזמין, אײנעם פֿון די פֿײַנסטע און ראַפֿינירסטע דיכטער פֿון דער אַקמעיִסטישער שיטה. קוזמין איז געשטאָרבן אין פֿאַרגעסנהײט און הפֿקר־דלות אין לענינגראַד דעם 1טן מערץ 1936. עס איז ניט קלאָר, װי אַזױ און װען האָט די ביטערע בשׂורה דערגרײכט קײן ניו־יאָרק צו לאַנדױ, אָבער עס איז קלאָר, אַז קוזמינס לידער האָבן פֿאַר אים באַטײַט זײער אַ סך.

לאַנדױס שורות קלינגען װי אַ דיכטערישע געזעגענונג מיט דער גאַנצער תּקופֿה און איר קולטור: „צו װאָס ביסטו געשטאָרבן, מיכאַיִל קוזמין? / פּיעראָ, דער נאַרישער, האָט גלײַך זיך אױפֿגעהאָנגען / און ערשט, װען ס׳איז די נאַכט די טיפֿע אױפֿגעגאַנגען, / איז ער אַנטלאָפֿן, איך װײס באמת ניט װוּהין.‟ פֿאָלגנדיק קוזמין, װיל לאַנדױ אױך אַנטלויפֿן צו זײַנע באַליבטע העלדן, סיראַנאָ און קאַרלאָ גאָצי, אין דער װעלט פֿון פֿאַנטאַזיע, װוּ „אין הימל שװימט אום די לבֿנה — אַ ציטראָן.‟

אין די 1930ער יאָרן זײַנען די „יונגע‟ שױן געװען װײַט ניט יונג און ניט מער פּראָמינענט. די ערשטע ראָלעס אױף דער ייִדישער פּאָעטישער בינע האָבן דעמאָלט געשפּילט די „אינזיכיסטן‟, װעלכע האָבן געשעפּט זײער שעפֿערישע יניקה פֿון דער מאָדערנער אַמעריקאַנער און ענגלישער דיכטונג. דערפֿאַר זײַנען זײ נענטער צו דעם הײַנטיקן אַמעריקאַנער לײענער און לאָזן זיך גרינגער איבערזעצן אױף ענגליש, הגם קײן סך אינטערעס האָבן זײ בײַם אַמעריקאַנער עולם אױך ניט אױפֿגעװעקט.

ס׳איז דאָ אַן אינטערעסאַנטער אונטערשיד צװישן די צװײ װיכטיקסטע שיטות אין דער אַמעריקאַנער ייִדישער פּאָעזיע. עס האָט צו טאָן מיט זײער באַציִונג צו דער „פֿרעמדער‟ װעלטקולטור. פֿאַר די „יונגע‟ איז דאָס געװען אַ רײן עסטעטישע איבערלעבונג, בעת די „אינזיכיסטן‟ זײַנען געװען אַ סך טיפֿער און מער פּערזענלעך פֿאַרטאָן אין די מיטצײַטלערישע װעלט־דאגות. לאַנדױ איז אַװעק פֿון דער װעלט בשלום אין 1937. אין זײַן לעצטן ליד, װאָס מען האָט געפֿונען אױף זײַן טיש נאָך זײַן טױט, זאָגט ער: „עס אָטעמט יעדער װינקל פֿון דער ערד / מיט לעבעדיקן אָטעם: האַס און ליבע!‟. מיט אַ יאָר שפּעטער איז יעקבֿ גלאַטשטײנס געזעגענונג מיט דער װעלט פֿון „קרישטאָלנאַכט‟ און נאַציסטישע רדיפֿות געװען אַ סך שאַרפֿער: „אַ גוטע נאַכט, ברײטע װעלט. / גרױסע, שטינקענדיקע װעלט. נישט דו, נאָר איך פֿאַרהאַק דעם טױער‟.