ליטעראַטור

אויף די ביימער וואַקסן קוילעטשן מיט יויך...

Loaves and Broth Grow on Trees

פֿון משה לעמסטער

דער טיטל פֿאַר דעם עסיי איז גענומען געוואָרן פֿון יעקבֿ פֿרידמאַנס אַ ליד. אַנומלט האָב איך געזוכט עפּעס אַ ציטאַט וועגן מײַנעם אַן אַרטיקל. כ’האָב גענומען זיך איבערבלעטערן פֿרידמאַנס דרײַ בענד „לידער און פּאָעמעס‟. שוין דאָס וויפֿלטע מאָל בין איך אַרײַנגעשוווּמען אין דעם דיכטערס פּאָעטישער וועלט; אין דער וועלט, וואָס ער האָט באַשאַפֿן מיט ווערטער, מעטאַפֿאָרן. ווען איך האָב איבערגעלייענט דאָס לעצטע זײַטל פֿון זײַן דריטן באַנד פּאָעזיע, בין איך אַרויסגעשוווּמען פֿון דאָרטן, ווי פֿון אַ דיכטונג־מיקווה — מיט אַ ריינער, קלאָרער נשמה. אַרויסגעשוווּמען אַ שטאָלצער פֿאַר אונדזער ייִדישער ליטעראַטור, פֿאַר אונדזער ייִדישער פּאָעזיע, פֿאַר דעם ייִדישן דיכטער יעקבֿ פֿרידמאַן!

יעקבֿ פֿרידמאַנס פּאָעטישע וועלט… ניט יעדן דיכטער גיט זיך אײַן צו באַשאַפֿן אין ליטעראַטור זײַן אייגענעם אוניווערס. אים האָט זיך דאָס יאָ אײַנגעגעבן. און עס האָט געקאָנט דען זײַן אַנדערש? ווײַל ווי ער האָט געשריבן: /יעדער פֿויגל אויף מײַן דאַך/טראָגט אין שנעבעלע אַ דימענטענע לירע./ ווײַל: /איך זיץ אויף מײַן שוועל און שרײַב מיטן מאַנדלצווײַג/ אין בלויען זאַמד לידער./ ווײַל: /אַלע געשטאַלטן… האָט גאָט באַשאַפֿן/ כּדי איך זאָל זיי פֿאַרוואַנדלען אין סטראָפֿעס…

האָב איך אַ טראַכט געטאָן: לאָמיך פּרוּוון אויפֿשטעלן, באַשרײַבן יעקבֿ פֿרידמאַנס פּאָעטישע וועלט, צי זאָלן מיר זאָגן, אירע ספֿירות. דער „בוי־מאַטעריאַל‟ וועלן זײַן בלויז שורות, מעטאַפֿאָרן פֿון דעם דיכטערס פֿאַרשיידענע לידער און פּאָעמעס.

שיינקייט

…ווי אַ רעגן־בויגן גייט אויף די שיינקייט. פֿאַרן שלאָפֿן גיין וועל איך אויפֿן שפּיץ פֿון באַרג זיך שטעלן, אויפֿהייבן מײַנע הענט און רופֿן שטיל די שיינקייט בײַ דעם נאָמען, און, אַז איך וועל הערן איר ענטפֿער דורך בלויער רו פֿון שטערן, וועל איך, ווי אַ קינד, אײַנשלאָפֿן, שמייכלענדיק צווישן בלומען. ס’איז די וועלט דאָך מלא־שיינקייט. ס’האָט די שיינקייט אײַנגעטונקען די הענט אין גאָלד און פֿירט אין פּורפּורנע שיפֿן דעם טאָג איבער כוואַליעס אַוועק… ס’איז הײַנט מײַן ערשטע חתונה־נאַכט מיט דער שיינקייט… איך ווייס, ס’איז די ערד אַ בלום אין קראַנץ אין גאָלדענעם פֿון שטערן… איך ליג אין לבֿנה־שײַן און פֿיל דעם אָטעם פֿון דײַן אומענדלעכן קערפּער, ביסט מײַן ווײַב הײַנט, מײַן געליבטע, אָ, אויסגעשטערנטע שיינקייט אין דער נאַכט… ביסט מײַן ווײַב הײַנט, מײַן געליבטע, מײַן קאָפּ ווערט מיד און וויל רוען אין דײַן שויס, מײַן אָטעם איז הייס און מײַנע ליפּן זויגן אײַן דעם דופֿט פֿון דײַנע גראָזן און בלומען. ס’איז זיס אַזוי, געליבטע, אין אומענדלעכער צעשטערנקייט, אַ גאַנצע נאַכט צו ליגן מיטן קאָפּ אין דײַן שויס, מיט די הענט אַרומגענומען… סאַראַ משוגן גליק צו דערפֿילן דיך, צו באַרירן דיך, צו האָבן דיך, און ווערן איינס מיט דיר פֿאַר תּמיד, פֿאַר אייביק… ס’קושט די שיינקייט אויס דאָס חיות און לייגט עס אין די הענט אַרײַן פֿון גאָט… אָ, ווי וווּנדערלעך ס’איז אין שויס פֿון שיינקייט צו ליגן מיט גאָט אַליין אין צעשטערנטן שויס פֿון דער שיינקייט… ס’באַהעפֿט זיך גאָט דורך דער שיינקייט מיט דער וועלט…

שטילקייט

אַלע בלומען־בעכער זענען פֿול מיט שלאָף. מידע, זאַטע ליכטיקייט פֿליט פֿון די הימלען. סאַראַ הייליקע שטילקייט. מע הערט ווי סע רינט דאָס ליכט פֿון די שטערן… אָט, אָט ס’וועלן אַלע זאַכן זיך אויסטאָן פֿון זיך: דער וואַלד און די בערג, דער ווינט און די לבֿנה־שײַן, און אויף אַ רגע בלויז, אויף אַ רגע אין דער גיך, וועט זיך אויפֿהייבן דער חלום פֿונעם ליים און איך וועל דערזען נאַקעט דעם תּוך פֿון אַלע זאַכן, דעם תּוך פֿון דער וועלט דערזען… ס’איז צײַטיק דער טאָג, אין רײַפֿקייט אין גאָלדענער שוימט ער אַריבער די בערג, אין קילן אָוונטגאָלד אָטעמט דער צײַטיקער ווײַן אין זיסקייט פֿון טרויבן. די שטילקייט פֿון דער נאַכט, אויף דימענטענע פֿלייטן, שפּילט דאָס ליד פֿון ערבֿ מײַן געבוירן. איך קני אין גראָז אַראָפּ און טונק דעם קאָפּ אין וואַסער, און לויטער הייב איך ווידער די אויגן אויף צו די שטערן דורך די צווײַגן. ווי אינדוסן [אינדיער] דרימלען די שטילע און צײַטיקע סנאָפּעס אויף שפּיצן פֿון בערג, זיי האָבן פֿאַרלייגט די פֿיס אונטער זיך פֿאַרמאַכט די אויגן און זיי טרוימען. דאָס ליד פֿון פּאַסטעכער רינט פֿון די בערג און זיס שלאָפֿן ווינטמילן אײַן. אויף די שפּיצן פֿון בערג נעמען שאָטנס בויען פּיראַמידן, און עס עפֿנט דער חלום זײַנע טירן אין די צעשטערנטע וועלטן אַרײַן. צווישן שטערן שווימט אַ שלאָפֿנדיקער גאָט מיט אַ זילבערנער האַרף, און ער ציט פֿון סטרונעס דאָס ליד פֿון הייליקער שטילקייט… ווי אַ גאָט אײַנגעשלאָפֿן ליגט די שטילקייט אויסגעצויגן איבער רוימען, ווי אַ גאָט אײַנגעדרימלט איבער זײַן גרויסן פֿאַרענדיקטן ווערק…

ליבשאַפֿט

איך בין… איך בין… די ליבשאַפֿט בין איך, קומט, איך וויל אײַך קושן… אין די נעכט קומען אין געצעלט צו מיר די שטערן, ווי געסט ווי היימישע, און מיר זיצן און מיר רעדן — שוועסטערלעך, זאָג איך, אַזוי פֿיל ליבשאַפֿט אין אַלעמען סע קוועלט. דער ווינט מיט ליבשאַפֿט קושט די מילן. די וועלט איז מלא־ליבשאַפֿט און באַהעפֿטונג, און מיר, מיר זענען אויף דער חתונה פֿאַראַן… אַזוי גייען מײַנע טעג און די נעכט מיט געזאַנג דורך גערטנער צווישן פּירות און ליבשאַפֿט. ס’צײַטיקט אין ליד מײַנעם ליבשאַפֿט, ווי דער טעם אין אַ זאַפֿטיקער פֿרוכט. און ווי דער ריח פֿון ראָסיקע בלומען גייט אויף מײַן ליבשאַפֿט צו דיר. כ’ברענג דיר ליבשאַפֿט פֿולע לאָגלען, זיס ווי ווײַן און סאַמע גאָלד. זײַ גוט צו מיר, גאָט, כ’בעט נישט קיין סך: איך וויל פֿילן דײַן ליבשאַפֿט רוט אויף מײַן דאַך. באַשעפֿער, איך ברענג דעם האָניק פֿון ליבשאַפֿט צו די בינשטאָקן דײַנע…

רחמנות

וואָס זשע בין איך שולדיק, באַשעפֿערל, האַר, אַז ס’וויינט אין מײַן האַרצן רחמנות? כ’וויל זײַן אַ שותּף צום צער פֿון אַ שפּין, צום צער פֿון אַ מילבל אַפֿילו. און ווערט אַ טײַבעלע ערגעץ פֿאַרצוקט זאָל אויך רינען דאָס בלוט מײַנס מיט אירן. און ווערט אַ מערישקע ערגעץ דערדריקט, זאָל מײַן פֿלייש לײַדן מיט אירן…

גאָט

איך האָב שוין אַ מאָל געזען גאָט, ער האָט געהאַט גרויסע, בלאָע אויגן, ווי דאָס גוטע פֿעטערל יונה… איך האָב געזען גאָט אַליין, אַ פּראָסטן, ווי אונדזער אַלטן מילנער, לעבן די שוואַרצע וואַסערן אַ קרעכצנדיקן גיין. ער האָט, דוכט זיך, אויך געפּיפּקעט אַ ליולקע… איך האָב אים געזען אין אַ לבֿנה־נאַכט אומגיין צווישן צמחים. ער האָט אויסגעגלײַכט די גראָזן, זיי אָנגעקאָרמעט און דערנאָך געטאָן זיי שלאָפֿן לייגן. ער בייגט זיך צו די פּירות, גיסט זיי אָן מיט זאַפֿט, גלײַכט אויס די קליינע יאַגדע אין די גראָזן. שפּעטער האָט ער זיך אויפֿגעהויבן און אַראָפּגעשיקט פֿון הימלען צו זיי דעם רעגן. גאָט מיטן פּראָסטן בעל־הגלה היטל, זעצט זיך אויף דער קאָטש און נעמט טרײַבן די פֿערד, און פֿאָרט מיטן גאַנצן הויף אַוועק פֿון דער ערד… איצט בין איך אַ קריגל מיט קוואַלדיקן ווײַן. ס’האָט גאָט די זיסטע טרויבן אויסגעקוועטשט און געגאָסן זיי אין מיר אַרײַן. דאָס קריגל קערט זיך אום צו ליים און דער ווײַן — צו גאָט אַהיים. סע מאָלט גאָט יעדע רגע עפּעס נײַס אַרײַן אין זײַן ווערק, און ער איז גוט צו מיר און לאָזט מיך אַלצדינג זען… הײַנט האָט גאָט אַ נײַעם סטראָף אַרײַנגעשריבן, און מיר, מיר זענען אַ טראַפֿעלע פֿון פֿערז… אַ רגע, און דער באַשעפֿער וועט קומען אונדז פֿאַרוויגן און לערנען אונדז זײַנע נײַע לידער…

און נאָך, און נאָך, און נאָך… מע וואָלט געקענט ווײַטער אויף צענדליקער זײַטלעך מאָלן, באַשרײַבן, אויסזינגען יעקבֿ פֿרידמאַנס וווּנדערלעך־שיינע וועלט… איך שווים אַרויס פֿון דאָרטן און וויל אין מײַנע טרוימען, אַז אויפֿן ברעג זאָל מיך וואַרטן דער באַשעפֿער פֿון דעם פּאָעטישן אוניווערס — יעקבֿ פֿרידמאַן. כ’האָב דאָך אַזוי פֿיל וועגן וואָס צו שווײַגן אין איינעם מיט אים, באַטראַכטנדיק די אַרומיקע וועלט. זאָל אויך זיצן לעבן פּאָעט, ווי אַ גאַליציאַנער חסיד, ווי אַ גאַליציאַנער ייִד, רייכערנדיק אַ פּיפּקע, זײַן, יעקבֿ פֿרידמאַנס גאָט… איך וועל זיך צוזעצן צו זיי און עמעצער וועט אונדז אַראָפּנעמען, מאַכן אַ בילד און אונטערשרײַבן: „אין דרײַען זענען זיי געזעסן…‟