פֿאַרלוירענע געלעגנהייטן

Lost Opportunities

אַ סצענע פֿון דער פֿאָרשטעלונג „די גאָלדענע מדינה”, „פֿאָלקסבינע”, ניו־יאָרק
National Yiddish Theatre
אַ סצענע פֿון דער פֿאָרשטעלונג „די גאָלדענע מדינה”, „פֿאָלקסבינע”, ניו־יאָרק

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

Published August 20, 2013, issue of September 13, 2013.

(המשך)

הײַנט איז שװער צו גלײבן, אַז מיט קנאַפּע הונדערט יאָר צוריק און נאָר אין די ניו־יאָרקער ייִדישע טעאַטערס אױף סעקאָנד־אַװעניו פֿלעגן פֿאָרקומען ביז צװאַנציק פּרעמיערעס אַ װאָך. ייִדישע דראַמאַטורגן און קאָמפּאָזיטאָרן האָבן געאַרבעט טאָג און נאַכט. צום בײַשפּיל, מ. גורװיץ האָט אָנגעשריבן אַכציק פּיעסעס, יעקבֿ גאָרדין — אַרום זעכציק, יוסף לאַטײַנער — אַרום הונדערט, לעאָן קאָברין — אַריבער דרײַסיק, זלמן ליבין — פֿופֿציק.

ביז אין די מיט־1950ער יאָרן זײַנען נאָר אין די פֿאַראײניקטע שטאַטן אָנגעשריבן געװאָרן, פֿאַרעפֿנטלעכט און אױפֿגעפֿירט געוואָרן אױף דער בינע אָן אַ שיעור ייִדישע פּיעסעס. די טעאַטראַלע פּראָדוקציעס פֿון רוסלאַנד, פּױלן, ליטע, רומעניע, דרום־אַפֿריקע, אױסטראַליע, דײַטשלאַנד, טשעכײַ, אוקראַיִנע, ענגלאַנד, פֿראַנקרײַך, גאַליציע, — זענען אויך געווען פֿיל־צאָליקע, פֿאַר קנאַפּע הונדערט און פֿופֿציק יאָר עקזיסטענץ פֿון ייִדישן טעאַטער.

מײַן מאַמע, אַריכת־ימים, הערט ניט אױף איבערחזרן: „װי אַזױ דער מת עסט, אַזױ זעט ער אױס‟. צי קען דען לעבן אַ טעאַטער אָן מאָדערנער דראַמאַטורגיע? אין אַלגעמײן גערעדט — נײן, נאָר אַ ייִדישער טעאַטער — יאָ.

דער ייִדישער מלוכה־טעאַטער אין בוקאַרעשט איז געגרינדעט געװאָרן אין 1942, װאָס נאָר אין דעם שטעקט אַ פּאַראַדאָקס, אָבער אַ סך פּאַראַדאָקסאַלער איז, אַז דער דאָזיקער טעאַטער האָט אױפֿגעהערט צו שפּילן אױף ייִדיש אין די „זיבן גוטע יאָר‟, װען רומעניע האָט זיך באַפֿרײַט פֿון דער קאָמוניסטישער דיקטאַטור און געװאָרן אַ רעלאַטיװ דעמאָקראַטיש לאַנד. מע שפּילט ניט ייִדיש, װײַל ניט נאָר דער צושױער, נאָר אױך די שױשפּילער קענען ניט קײן װאָרט ייִדיש. די זעלבע מעשׂה קומט פֿאָר אין דעם װאַרשעװער ייִדישן מלוכה־טעאַטער. מיט אײן װאָרט, די געצײלטע ייִדישע מלוכה־טעאַטערס זײַנען פֿאַרװאַנדלט געװאָרן אין אַ טעאַטער, װעלכע שפּילט אױף דער ייִדישער טעמע און װערט סובסידירט דורך דער מלוכה.

אַן אײנציקער אױסנאַם — דער ייִנגסטער פֿון די ייִדישע רעפּערטואַר־טעאַטערן, דער „כּמעט מלוכישער‟ תּל־אָבֿיבֿער „ייִדישפּיל‟, 1988, װעלכע שפּילט נאָר אױף ייִדיש, באַגלײט פֿון אַ סימולטאַנער איבערזעצונג אױף העברעיִש און רוסיש.

עס זעט אױס, אַז דער ייִדישער טעאַטער איז געשטאָרבן, נאָר איז פֿױל געװען איבערצולײענען דעם נעקראָלאָג װעגן זײַן אײגענער פּטירה. און װאָס איז מיט יענע אַכצן פּיעסעס, װעלכע זײַנען געװען פּובליקירט אין די „נײַע װעגן‟? קײן אײן פּיעסע איז ניט געװען געשטעלט אין ישׂראל, נאָר אין אױסלאַנד, און נאָר אין דער איבערזעצונג אױף אַנדערע שפּראַכן. װי שטײט עס געשריבן — אין נבֿיא בעירו…

מיר לעבן איבער שװערע צײַטן. אַ תּקופֿה פֿון טעאָרעטישער און פּראַקטישער רעװיזיע פֿון די גרונטלעכע עשׂרת־הדיברות, װעלכע די לעצטע דרײַ טױזנט יאָר האָבן געדינט װי אַן עטישער יסוד פֿון דער מענטשלעכער ציװיליזאַציע. אײנער פֿון די ערשטע קרבנות פֿון דער דאָזיקער אַכזריותדיקער רעװיזיע איז געװאָרן די שוצלאָזע קולטור, וואָס אין איר יסוד ליגט די ייִדישע שפּראַך. עס גוססט ניט נאָר די ייִדישע ליטעראַטור, דער ייִדישער טעאַטער, די ייִדישע דראַמאַטורגיע, די שפּראַך, עס שטאַרבט אײנע פֿון די עלטסטע אײראָפּעיִשע ציװיליזאַציעס, דהײַנו — ייִדישװעלט.

הײַנט איז קלאָר, אַז די באַמיִונגען פֿון יענע אמתדיקע מסירת־נפֿשניקעס, װעלכע האָבן אױסגעאַרבעט פֿאַרשײדענע פּראָגראַמען אױף אָפּצוהיטן די ייִדישע שפּראַך און קולטור — „דער אינטערנאַציאָנאַלער צוזאַמענטרעף פֿון מומחים‟ מיט באַטײליקונג פֿון „אונעסקאָ‟, אין ירושלים אין 1990, די אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענץ אין שטראַסבורג, די ספּעציעלע זיצונג פֿון דער כּנסת, און נאָך אַ צענדליק װײניקער רױשנדיקע אונטערנעמונגען — דאָס אַלץ האָט געהאַט זײער מינאָרישע רעזולטאַטן פֿאַר כּלל ייִדישװעלט, און אױב יאָ, האָבן די פּאָזיטיװע רעזולטאַטן דערפֿילט נאָר אַ פּאָר פֿונקציאָנערן „פֿון ייִדיש‟.

אױך מדינת־ישׂראל, אַנשטאָט צו װערן אַ װעלט־צענטער פֿון ייִדישלאַנד װערט אַלץ מער ענלעך אױף אַ „בית־עולם פֿון גוטע כּװנות‟. נאָר „מיט גוטע כּװנות‟, װי ס‘האָט אַמאָל געזאָגט דאַנטע אַליגיערי „איז אױסברוקירט דער װעג אין גיהנום‟. ווי עס װײַזט זיך אַרױס, האָבן די עגאָיִסטישע אַמביציעס פֿון די „ייִדיש‟־פֿונקציאָנערן באַזיגט און באַזײַטיקט דעם שעפֿערישן „בראשית‟ פֿון יענע קינסטלער און קולטור־טוערס, װעלכע האָבן אָנגעהױבן זײער װעג אין מיטן די 1980ער יאָרן. עס איז שױן אַ ביסל שפּעט צו טרינקען דאָס מינעראַל־װאַסער פֿון די הײלקװאַלן.

די צװײ לעבעדיקע ייִדיש־אינדזלען אין ישׂראל זײַנען „בית שלום־עליכם‟ און דער תּל־אָבֿיבֿער טעאַטער „ייִדישפּיל‟, ניט אַרײַנרעכנדיק די מלוכישע בילדונגס־סיסטעם. די אוניװערסיטעטן, אינסטיטוטן און שולן האָבן אַ באַגרענעצטן לעבעדיקן קאָנטאַקט מיטן ברײטן עולם און זײַנען ניט קײן שעפֿערישער קערפּער, נאָר אַן אַקאַדעמישע אינסטיטוציע. די צענדליקער אַנדערע ייִדיש־קלובן, קאָאָפּעראַטיװן און פֿאַראײנען זײַנען ניט מער װי אַ פֿיקציע פֿון אַ „גוטער אימפּאָטענטישער כּװנה‟ און באַדינען די אָדער יענע קלײנע סעקטאָריאַלע גרופּע ליבהאָבערס פֿון אַלץ װאָס איר װילט — אַ שטעטל, אַ ליד, אַ טענצל, אַ װיצל, און באַזונדערס, אַ פֿעטן טשאָלנט מיט אַ פּאָר פֿאַרשמאַלצענע קללות.

אין די ענינים פֿון דער ייִדישער קולטור בין איך ניט קײן אָביעקטיװער מענטש; ניט קײן אָביעקטיװער, אָבער זײער אַ פֿאָדערעװדיקער, און אין דער ערשטער רײ — צו זיך אַלײן. יעדן טאָג שלאָג איך זיך על־חטא, אַז כ’האָב ניט געפֿונען אין זיך כּוח צו גײן אויף די גלײַכע װעגן, אַז מיט מײַנע אײגענע הענט האָב איך חרובֿ געמאַכט אַ פּאָר אינסטיטוציעס, געגרינדעט מיט בלוט און שװײס פֿון צענדליקער געטרײַע און װױלע מענטשן, ייִדן און ניט־ייִדן, װעלכע האָבן געגלײבט אין מיר מער, װי אין זיך אַלײן. װוּ איז געװען דער שׂכל פֿריִער און װוּ נעמט מען די כּוחות, װעלכע זײַנען צעטרענצלט געװאָרן אױף נאַרישע זאַכן און פֿון אָנהײב פֿאַרשפּילטע מלחמות?…

די בעלצער ייִדישע טעאַטער־סטודיע „מנורה‟, די תּל־אָבֿיבֿער „ייִדישע קאָמעדיע‟, דער פֿאַראײן פֿון ייִדישע שרײַבערס און זשורנאַליסטן אין ישׂראל, דער ליטעראַרישער אַלמאַנאַך „נײַע װעגן‟, דער יערלעכער „ייִדישע מוזיק־ און טעאַטער־װאָך‟־פֿעסטיװאַל אין דרעזדען… איך שלאָג זיך על־חטא, אַז כ’האָב צוגעלײגט אַ האַנט צום ביטערן סוף פֿון אָט די קולטור־אינסטיטוציעס.

חודש אלול… איך בעט מחילה בײַ די, װעלכע זײַנען שױן װײַט אָפּגעשײדט פֿון אונדז. איך בעט אַנטשולדיקונג בײַ די לעבעדיקע, און טרערן שטײען מיר אין די אױגן, און דאָס האַרץ װערט מיר צעריסן…

דער ייִדישער טעאַטער, פּונקט אַזױ װי אַלע אַנדערע נאַציאָנאַלע טעאַטערס, ווערן תּמיד באַזירט אױף אײן שטאַרקער, טאַלאַנטירטער היפּער־אַקטיװער און נאַציאָנאַל מאָטיװירטער געשטאַלט — פֿון אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען אָן ביז דעם גרינדער פֿון תּל־אָבֿיבֿער „ייִדישפּיל‟ — שמאול עצמון־װירצער. אָבער, דער סאַמע טאַלאַנטירטער מענטש לעבט ניט אײביק, און דאָס לעבן פֿונעם טעאַטער איז באַגרענעצט מיט פֿינף און צװאַנציק, מאַקסימום דרײַסיק יאָר. נאָך דעם װערט געבױרן אַ נײַער, גאָר אַן אַנדער טעאַטער.

סוף קומט