די דרײַ גיבורים פֿון ייִדישער ליטעראַטור

Three Giants of Yiddish Literature


פֿון משה לעמסטער

Published October 06, 2013, issue of October 25, 2013.

אין דער הקדמה צו „מסעות בנימין השלישי‟ האָט מענדעלע מוכר־ספֿרים געשריבן: „איך האָב אָנגעגורט מײַנע לענדן ווי אַ גיבור, און ווי אַלט און שלאַף איך בין, לא־עליכם, האָב איך מיר פֿאָרט שטאַרקע מי געגעבן… איך האָב עפּעס געפֿילט, ווי מע שלאָגט מיך פֿון אויבן מיט די ווערטער: הקיצה, מענדעלע, כאַפּ זיך אויף, מענדעלע, און קריך אַרויס פֿון אונטערן אויוון! גיי נעם אָן פֿולע הויפֿנס פֿון בנימינס אוצר און מאַך דערפֿון פּאָטראַוועס פֿאַר דײַנע ברידער, אַזוי ווי זיי האָבן ליב. איך בין מיט גאָטס הילף אַרויסגעקראָכן און צוגעגרייט די געשמאַקע שפּײַז…‟

מענדעלעס „אַרויסקריכן פֿון אונטערן אויוון‟ מיינט זײַן איבערגאַנג פֿון שרײַבן אויף העברעיִש צו שאַפֿן אויף ייִדיש, וואָס איז פֿאָרגעקומען אין יאָר 1864, ווען ער האָט אָנגעהויבן דרוקן „דאָס קליינע מענטשעלע‟. דער „זיידע‟ איז צו יענער צײַט שוין אַלט געווען כּמעט 30 יאָר. „דער אויוון‟, וועגן וועלכן עס רעדט מענדעלע, מיינט אַן אויוון פֿון אַ שיל. אָט וואָס ס’האָט געזאָגט י. ל. פּרץ אין זײַן עפֿענונג־רעדע אויף דער טשערנאָוויצער שפּראַך־קאָנפֿערענץ: „דער אַרבעטער באַנוגנט זיך נישט מיט… וווּנדער־געשיכטן פֿון הינטערן אויוון אין קלויז…‟ אויך בײַ יצחק באַשעוויס־זינגער זײַנען פֿאַראַן „מעשׂיות פֿון הינטערן אויוון‟, אין וועלכע דער אויוון געפֿינט זיך אין בית־מדרש.

אין 19טן יאָרהונדערט איז העברעיִש געווען, זאָלן מיר זאָגן, אַ ביסעלע געליימט. מענדעלע האָט פֿאַרשטאַנען, אַז זײַנע שאַפֿונגען אויף העברעיִש ברענגען אַ קנאַפּע נוץ. ער אַליין האָט פֿאַרגלײַכט די העברעיִשע ליטעראַטור אין יענע יאָרן צו „אַ גאָרטן אין האַרבסט־צײַט, וואָס איז פֿאַרוויאַנעט און די ביימער שטייען נאַקעטע‟. און מאָריס ראָזענפֿעלד האָט וועגן העברעיִש אַזוי געזאָגט אויף דער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ: „…דאָס טויטע לשון־קודש… וואָס דאָס פֿאָלק פֿאַרשטייט נישט…‟

אפֿשר האָט איר אַמאָל געזען דאָס בילד „גיבורים‟, פֿון דעם באַוווּסטן רוסישן קינסטלער וויקטאָר וואַסנעצאָוו? איז לאָמיר אויך מאָלן אַ בילד מיט אונדזערע דרײַ גיבורים; די גיבורים פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.

קלאָר, אַז אין צענטער פֿון אונדזער בילד געפֿינט זיך מענדעלע מוכר־ספֿרים. די אַנדערע צוויי: פֿון רעכטס — שלום־עליכם, און פֿון לינקס — י. ל. פּרץ. ביידע, אַגבֿ, האָבן אויך אָנגעהויבן שאַפֿן אויף העברעיִש, אָבער שפּעטער אַריבערגעגאַנגען צו ייִדיש און אין איינעם מיט מענדעלען געוואָרן די קלאַסיקער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.

אויף וואַסנעצאָווס בילד זיצן די רוסישע גיבורים אויף דרײַ גיבורים־פֿערד. זאָלן אונדזערע העלדן אויך ניט רוען: מענדעלע וועט זיצן אין זײַן בײַדל, וואָס איז פֿול מיט ספֿרים, און אין וועלכן ס‘איז אײַנגעשפּאַנט אַ פֿערדל, כּמעט אַ קליאַטשע. זאָלן מיר זיך דערמאָנען דעם עפּיזאָד פֿון „דאָס קליינע מענטשעלע‟, ווען מענדעלע מוכר־ספֿרים שטייט מיט זײַן בײַדל און ווייסט נישט וווּהין צו פֿאָרן: קיין קאַבצאַנסק צי קיין גלופּסק. האָט ער זיך פֿאַרלאָזט אויפֿן פֿערדל: „און באַלד טאַקע, איז מיר אײַנגעפֿאַלן איבערצוגעבן די גאַנצע זאַך אים, דעם פֿערדל, ווי ער וועט וועלן אַזוי זאָל זײַן… איך האָב אַ שמיץ געטאָן דאָס פֿערדל, אָפּגעלאָזט די לייצן און עס געלאָזט גיין פֿרײַ…‟

שלום־עליכמען וועלן מיר אַרײַנזעצן אין טבֿיה דעם מילכיקס וועגעלע, מיט פֿאַרשיידענע כּלים: מילך, קעז, פּוטער. שלום־עליכם טוט אַ שמײַס דאָס פֿערדל: „…פּאַשאָל! — ווער, וואָס, וועמען? אַ נעכטיקער טאָג! פֿונעם אָרט וויל דאָס ניט רירן… דער שלים־מזל איז שוין אַזוי געוווינט מיט דער בײַטש, ווי טבֿיה דער מילכיקער מיטן דלות‟.

פֿאַרן דריטן גיבור אונדזערן — אַ ייִד, וואָס האָט געוווינט אין וואַרשע, פֿאַר י. ל. פּרצן, פּאַסן ניט קיין בײַדעלע, וועגעלע, פֿערדלעך! ער וועט שטייען און טרײַבן דרײַ פֿײַערדיקע פֿערד פֿון דער „עקסטראַ־פּאָסט‟, מיט וועלכער ס’איז געקומען דער דײַטש פֿון דאַנציק צו מאָנישן:

…אַך, ווער האָט אַזאַ
קלינגען געהערט?
עס פֿליִען ווי רוחות
נאַשפּיץ די פֿערד!

עס קלינגען די גלעקלעך
וואָס אַ מאָל פֿרײַער!
עס שפּריצן די פּאָדקאָוועס
פֿונקען און פֿײַער…

די דרײַ רוסישע גיבורים זײַנען, פֿאַרשטייט זיך, באַוואָפֿנט מיט שווערדן. אונדזערע ייִדישע ליטעראַטור־גדלים — מענדעלע, שלום־עליכם און י. ל. פּרץ — זאָלן האָבן מיט זיך זייערע „שווערדן‟ — ביכער! דער „זיידע‟ האַלט „דאָס קליינע מענטשעלע‟. מיט דעם ביכל איז ער „אַרײַנגעפֿאָרן‟ אין דער ייִדישער ליטעראַטור. מענדעלע האָט אָנגעהויבן שאַפֿן פֿאַרן פֿאָלק וואָס האָט גערעדט ייִדיש און געוואָרן דער „גיבור‟ פֿון דעם פֿאָלק. אַ דאַנק אים, נעמט זיך די ייִדישע ליטעראַטור ווערן אַ וועלט־ליטעראַטור!

זאָל בײַ מענדעלעס „אייניקל‟ זײַן אין דער האַנט „טבֿיה דער מילכיקער‟. דער העלד, טבֿיה, איז אַ מענטש פֿונעם פֿאָלק, אויף אַזוינע אַרבעטסזאַמע מענטשן האַלט זיך די וועלט. טבֿיה – קאָן זײַן איינער פֿון די סימבאָלן פֿון שלום־עליכמס שאַפֿונגען.

מיט דער פּאָעמע „מאָניש‟ קומט פּרץ אַרײַן אין דער ייִדישער ליטעראַטור. זאָל זײַן דאָס ביכל „מאָניש‟ מיט אים אין דער פֿליִענדיקער פּאָסט־פֿור. די פּאָעמע האָט דאָך, לויט שמואל ניגערן, „אָנגעצייכנט פּרצעס וועג…‟

איז האָבן מיר דאָס ווירטועלע בילד פֿון אונדזערע ייִדיש־גיבורים. וואָס זײַנען געווען זייערע צילן? וואָס זײַנען געווען זייערע אידעאַלן, וועלכע זיי זײַנען גרייט געווען צו פֿאַרטיידיקן? ייִדיש! זיי שטייען נאָך הײַנט אויף זייער אייביקער וואַך און מוזן ווײַטער פֿירן זייער גיבורים־שלאַכט.