פּובליציסטיק

זאָמביס ווי אַ ייִדישע געשטאַלט

What‘s Behind the Popularity of Zombies?

פֿון דזשאָרדין קוציק

אַז מ‘קוקט זיך הײַנט אַרום, קען עס אויסזען, אַז אַמעריקע האָט לעצטנס געליטן אַן אינוואַזיע פֿון זאָמביס. איך רעד ניט, חלילה, פֿון קיין עכטע מתים וואָס וואָגלען אויף די וועגן, כּדי צו פֿאַרזוכן מענטשלעכן פֿלייש. איך רעד פֿון דעם וואָס מ‘זעט הײַנט אומעטום קינסטלערישע זאָמביס: בײַ פּאָליטישע פּראָטעסטן, אין די וויטרינעס פֿון באַרן און רעסטאָראַנען, אין די טעליוויזיע־פּראָגראַמען און פֿילמען.

פֿאַרשטייט זיך, אַז מ‘זעט הײַנט די זאָמביס ניט סתּם אין די פּאָפּולערע „שוידער‟־פֿילמען, נאָר אויך אין די ראָמאַנטישע פֿילמען, קאָמעדיעס, עפּישע „אַקציע‟־פֿילמען מיט גרויסע האָליוווּד־שטערן, און אַפֿילו אין די מוזיקל־פֿילמען. פֿון דעם אַלעם האָבן געוויסע קולטור־קריטיקערס באַמערקט, אַז דער זאָמבי איז איצט איינער פֿון די וויכטיקסטע סימבאָלן אין דער מאָדערנער פּאָפּולערער קולטור. אָבער וואָס באַדײַט עס, אַז זאָמביס זענען געוואָרן אַזוי פּאָפּולער, און וואָס לערנט עס אונדז וועגן דעם הײַנטצײַטיקן אַמעריקאַנער צײַטגײַסט? צי האָבן די זאָמביס עפּעס אַ שײַכות צו ייִדן און דער מאָדערנער ייִדישער געשיכטע?

כאָטש די זאָמביס זענען באמת אַן אַלטער מאָטיוו אינעם האַיִטישן פֿאָלקלאָר, איז דער האַיִטאַנער זאָמבי גאָר אַן אַנדער באַשעפֿעניש, ווי דער אַמעריקאַנער. דער האַיִטאַנער איז אַן אומשעדלעכער שקלאַף וואָס אַ „וווּדו‟־מײַסטער האָט פֿריִער געכאַפּט און פֿאַרכּישופֿט, כּדי ער זאָל באַאַרבעטן זײַנע פֿעלדער. ער איז נעענטער צו אַ מענטשלעכן גולם, איידער צו אַ מאָדערנעם זאָמבי, וועלכער איז אַ געפֿערלעכער מענטשן־פֿרעסער, וואָס קען אָנשטעקן אַנדערע מיט זײַן קרענק און האָט ניט קיין שום מענטשלעכן שׂכל פֿאַר די אויגן.

דער מאָדערנער זאָמבי איז, מער־ווייניקער, געשאַפֿן געוואָרן דורכן באַקאַנטן רעזשיסאָר דזשאָרדזש ראָמעראָ פֿאַר זײַן פֿילם „די נאַכט פֿון די לעבעדיקע טויטע‟. דער פֿילם, אַרויסגעלאָזט אין 1968, גלײַך אין מיטן פֿון דער אַמעריקאַנער קולטור־רעוואָלוציע, האָט פֿאַרפֿאַסט די כּללים פֿונעם מאָדערנעם זאָמבי. אָט די כּללים זענען אויסגענוצט געוואָרן, מיט קליינע וואַריאַציעס, אין אַלע שפּעטערדיקע פֿילמען און טעלעוויזיע־פּראָגראַמען:

1. יעדער וואָס ווערט געביסן פֿון אַ זאָמבי, וועט באַלד ווערן קראַנק, שטאַרבן און דערנאָך אַליין ווערן אַ זאָמבי.

2. דער איינציקער אופֿן ווי אַזוי צו דערהרגענען אַ זאָמבי איז צו צעשמעטערן אים דעם מוח. אַפֿילו אַז ס‘בלײַבט בײַ אַ זאָמבי נאָר דער קאָפּ, קען דער זאָמבי נאָך אַלץ אָנשטעקן אַנדערע.

3. זאָמביס גייען זייער פּאַמעלעך און שלעפּן די פֿיס, אָבער זיי הערן קיין מאָל ניט אויף צו גיין, און שלאָפֿן בכלל נישט.

4. זאָמביס האָבן ניט קיין שׂכל אָדער קאָאָרדינאַציע און קענען זיך ניט באַנוצן מיט געצײַג.

5. דער איינציקער פֿאַרלאַנג פֿון אַ זאָמבי איז צו עסן פֿלייש, אָבער נאָר פֿון לעבעדיקע באַשעפֿענישן. מענטשן, פֿאַרשטייט זיך, האָבן זיי ספּעציעל ליב.

נוצנדיק די־אָ כּללים האָבן אַ גרופּע פֿאָרשער פֿון דעם אָטאָווער אוניווערסיטעט (קאַנאַדע) אַרויסגעגעבן אַ וויסנשאַפֿטלעכע פֿאָרש־אַרבעט אינעם זשורנאַל „מאָדעלן פֿון דער אַנטוויקלונג פֿון אָנשטעקיקע קראַנקייטן‟, Infectious Disease Modelling Research Progress](//mysite.science.uottawa.ca/rsmith43/Zombies.pdf)] וואָס האָט באַוויזן דורך מאַטעמאַטישע מאָדעלן, אַז אַ זאָמבי־מגפֿה וואָלט באמת געקאָנט חרובֿ מאַכן די גאַנצע מענטשלעכע ציוויליזאַציע אין גאָר אַ קורצער צײַט.

די אַמעריקאַנער האָבן ליב, אַ פּנים, צו פֿאַנטאַזירן וועגן דעם, וואָס זיי וואָלטן געטאָן זײַענדיק פֿרײַ סײַ פֿון זייערע נאָרמאַלע אַרבעטס־פֿליכטן און אויסהאָדעווען קינדער, סײַ פֿון די געזעצן, וועלכע זאָגן וואָס מ׳קען יאָ און וואָס מ׳טאָר נישט טאָן. „צי וואָלט איך ווײַטער אָנגעגאַנגען נאָרמאַל אָן מײַן משפּחה, היים און געזעלשאַפֿט, אָדער וואָלט איך געוואָרן גאָר אַן אַנדער מענטש‟? „וואָס וואָלט איך באמת געטאָן אַ צווייטן, ווען קיינער וואָלט זיך נישט דערוווּסט”? „צי וועל איך קענען זיך אַליין דערקענען, זײַענדיק אַרויסגעריסן פֿון מײַן אָרט און צײַט‟? די מענטשן, וואָס פֿרעגן זיך אַזעלכע קשיות ווען זיי קוקן די זאָמבי־פּראָגראַמען, פּרובירן צו געפֿינען די ענטפֿערס אין די העלדן פֿון די פּראָגראַמען אַליין. און ווען די פּראָגראַם צי פֿילם איז אַ געניטער, געפֿינען זיי אַ ביסל פֿון זיך אַליין אין די העלדן, וואָס זענען דווקא זיי ניט צום האַרצן; די וואָס פֿירן זיך נישט לײַטיש, ווײַל דאָס איז דער איינציקער אופֿן איבערצולעבן נאָך אַ טאָג.

אין דער פּאָפּולערער טעלעוויזיע־פּראָגראַם „די גייענדיקע טויטע‟ (The Walking Dead) באַמערקט מען נאָך אייניקע הויפּט־מעלות פֿונעם זשאַנער. דווקא צוליב דער אומרעאַליסטישקייט פֿון אַ זאָמבי־חורבן קען מען נוצן אַזאַ סצענאַר צו באַהאַנדלען די טעמעס, וואָס מ‘וואָלט אַנדערש ניט געקענט אָנרירן אין אַ רעאַליסטישן סצענאַר. אין „די גייענדיקע טויטע‟, למשל, זעט מען מיט אַלע ברוטאַלע פּיטשעווקעס, ווי אַ קליין קינד ווערט דערשאָסן און מאַכט אַדורך אַן אימפּראָוויזירטע אָפּעראַציע; ווי אַ פֿרוי ווערט פֿאַרגוואַלדיקט און פּסיכאָלאָגיש געפּײַניקט, און אַפֿילו, ווי אַזוי איין ייִנגל דערשיסט אַ צווייטן, אָן קיין שום סיבה אָדער חרטה. מ‘זעט פּשוט נישט אַזאַ ברוטאַליטעט אין קיין טעלעוויזיע־פּראָגראַם וועגן אַ מלחמה אָדער אַ נאַטירלעכער קאַטאַסטראָפֿע.

מ‘וואָלט עס ניט געלאָזט טראַנסמיטירן; און אַפֿילו, אַז מע טראַנסמיטירט עס יאָ וואָלטן זייער ווייניק מענטשן געקוקט דערויף, ווײַל ס‘וואָלט געווען צו פּײַנפֿול עס אויסצוהאַלטן. אָבער די זעלביקע געשעענישן זעען מיליאָנען רעגולער אין „די גייענדיקע טויטע‟. דווקא צוליב דעם וויסן, אַז מ‘וועט קיינמאָל באמת נישט אַדורכמאַכן קיין זאָמבי־מגפֿה, פֿילט מען זיך פּסיכאָלאָגיש־פֿעיִק צו קלערן וועגן ענינים, וואָס אַנדערש וואָלטן געווען צו עמאָציאָנעל זיי אָנצורירן. דער זאָמבי און דער חורבן וואָס ער שאַפֿט, ווערן טרעגערס פֿאַר די שרעקלעכע זאַכן, וואָס מענטשן טוען איינער דעם צווייטן אינעם רעאַלן לעבן. ס‘איז אפֿשר ניט צופֿעליק, וואָס מ‘רעדט שטענדיק פֿון אַ זאָמבי־חורבן (Zombie-Holocaust), סײַ אין דער פּאָפּולערער קולטור און סײַ אין דער אַקאַדעמישער ליטעראַטור. די גאַנצע עסטעטיק פֿון זאָמביס דערמאָנט אין די ערשטע פֿילמען פֿון די דאַרע קראַנקע ניצול־געוואָרענע קאַצעטלער, וואָס מ‘האָט אומעטום געוויזן אין די קינאָס אין 1944. דער אופֿן ווי די זאָמביס שלעפּן מיט די פֿיס און די בלאַסקייט פֿון זייער הויט געפֿינען אַ תּיקון אין די ברוטאַלע חורבן־בילדער, וואָס זענען געווען ברייט פֿאַרשפּרייט אין ראָמעראָס קינדער־יאָרן.

ווי די פּסיכאָלאָגן גיבן איבער, שפּילן די בילדער און געשעענישן פֿון דער קינדהייט אַ באַזונדער־שטאַרקע ראָלע אין דער מענטשלעכער פּסיכאָלאָגיע, און ס‘איז גרינג זיך פֿאָרצושטעלן, אַז די פֿריִערדיקע חורבן־בילדער האָבן איבערגעלאָזט אַ ווירקונג ניט בלויז אויף ראָמעראָ, נאָר אויך אויפֿן עולם וואָס האָט שפּעטער געזען זײַן פֿילם. די־אָ ווירקונג, כאָטש באַהאַלטן אינעם אונטערבאַוווּסטזײַן, איז אפֿשר איינע פֿון די הויפּט־סיבות, פֿאַר וואָס די גאַנצע זאָמבי־עסטעטיק איז אַזוי גיך אָנגענומען געוואָרן בײַ די אַמעריקאַנער אין די 1960-1980ער יאָרן. ס׳האָט זייער דערמאָנט די חורבן־בילדער, עפּעס וואָס זיי האָבן פּסיכאָלאָגיש געדאַרפֿט אַדורכקלערן, אָבער וועגן וועלכע זיי זענען פֿאָרט ניט געווען באַוווּסטזיניק.

אין די זאָמבי־פֿילמען פֿרעגן זיך די העלדן ווי אַזוי זיי קענען אָנגיין אָן זייערע קרובֿים און פֿרײַנד, אָן זייער אַרבעט־שטעלע און אָן קיין שום פֿאַרמעגנס אָדער בטחון. און דערנאָך, ניט געקוקט אויף דעם אַלעם, גייען זיי טאַקע אָן. אַזוי האָט אויך פּאַסירט מיט אומצאָליקע פּליטים אין דער מענטשלעכער געשיכטע, ובפֿרט מיט די ייִדישע לעבנס־געבליבענע פֿונעם חורבן, וועלכע האָבן זיך געפֿונען אין גאַנצן אַרויסגעריסן פֿון זייער היים, צײַט און אָרט. און דאָס איז דווקא די מורא וואָס די אַמעריקאַנער טראָגן אין זיך און וואָס ציט זיי צו צו די זאָמבי־פּראָגראַמען. אָבער וועגן קיין עכטן ייִדישן חורבן וועט מען ניט מאַכן קיין פּאָפּולערע טעלעוויזיע־פּראָגראַם; ווײַל די ווירקלעכקייט איז דאָך אַ סך שרעקלעכער.