קונסט און קולטור, פּובליציסטיק

אָרעמע שמינטעליגענץ

Poor Shmintelligentsia

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

פֿאַראַן עכטע, אַכצן־קאַראַטיקע, מוסטערהאַפֿטע עקזעמפּלאַרן פֿון אינטעליגענטן. פֿאַראַן אָבער אַ פּאַראַלעלע גוואַרדיע, וואָס שפּילט די ראָלע פֿון „שמינטעליגענץ‟. יונגערהייט האָב איך זיך אָנגעשטויסן אין ביידע מחנות, און בין געווען אונטערן אײַנדרוק, אַז חתנס־צד און כּלהס־צד אונטערשיידן זיך זייער ווייניק. עס האָט מיר גענומען אַ גוטע פּאָר צענדליק יאָר צו דערגיין, אַז די שמינטעליגענטן טראָגן דעם פֿאַסאָן, בלאָזן פֿון זיך ווי די גענדז און שפּילן די ראָלע פֿון אַ „הויכער געזעלשאַפֿט‟.

אין מײַן ערשטן פֿאַל האָב איך זיך אָנגעשטויסן אין אַזאַ חבֿרה שמינטעליגענטן, סײַ בײַ די אַמעריקאַנער ייִדן און סײַ אין אונדזערע אייגענע ייִדישע קרײַזן. די צרה איז געווען, וואָס איך האָב עס דעמאָלט נישט באַנומען, געווען שטאַרק באַאײַנדרוקט פֿון זיי. די אַמעריקאַנער ייִדישע שמינטעליגענץ איז באַשטאַנען פֿון פּראָפֿעסאָרן אין אָנגעזעענע אוניווערסיטעטן אין שטאָט, פּריוואַט גערעדט האָבן זיי ברודיקע רייד, ליב געהאַט די משקה, און ס׳רובֿ פֿון זיי האָבן געגאַרט צו, וואָס מען רופֿט בײַ אונדז „ריעל־עסטייט‟. גיי פֿאַרשטיי, ווען דו ביסט נאָך אין די ווינדעלעך פֿון אַמעריקאַנישקייט, און דער עיקר, בין איך געווען פֿאַרטשאַדעט פֿון זייער „אינטעליגענץ…‟

אין אונדזערע ייִדישע קרײַזן האָב איך זיך אָנגעטראָפֿן טאַקע אין עכטער אינטעליגענץ און אין אָנגעשטעלטער, ס’הייסט, געבולבעטע חבֿרה־„סנאָבן‟, וואָס האָבן אָנגעכאַפּט גאָט בײַ דער באָרד און געלאָזט אַלע וויסן, אַז זיי זײַנען ס’אייבערשטע פֿון שטייסל.

בדרך־כּלל זײַנען דאָס געווען פֿון מענערישן מין, וועלכער האָבן שטאַרק געבלאָזן פֿון זיך; עס איז אים געקומען דער כּבֿוד, ווײַל ער איז געווען אַן אויסדערוויילטער פּראָפֿעסאָר, געווען געשעצט פֿון יענע וואָס האָבן אים אָנגעשטעלט, נאָר ס‘רובֿ זײַנען זיי געווען הויך געשעצט פֿון זייערע ווײַבער, וואָס האָבן זיך געפֿילט נישט־ווירדיק און אונטערשטעליק, פֿאַרשקלאַפֿט און נעבעכדיק. דער אמת איז, אַז די חבֿרה שמינטעליגענטן נעמען ווײַבער וואָס זאָלן אַרויפֿקוקן צו זיי, באַדינען זיי און זײַן גרייט צו יעדער רגע אויספֿילן זייער באַפֿעל.

געקענט אין דער אַמעריקאַנער וועלט אַ וווּנדער שיינעם פּראָפֿעסאָר, דוד האָט ער געהייסן. האָט ער גענומען פּאַלין פֿאַר אַ ווײַב און חתונה געהאַט אין „סיינט מאָריץ האָטעל‟ אויף דער 59־סטער גאַס אין מאַנהעטן. די חתונה איז פֿאָרגעקומען אין אַ זאַל מיט אַ פּרעכטיק שיינער פּיאַנע, וואָס מען רופֿט בײַ אונדז „בייבי גרענט‟. די שטולן זײַנען געווען אויסגעשטעלט אין צוויי רייען, אויף דער רעכטער זײַט — די ייִדן, אויף דער לינקער — די גויים. אין דער ערשטער ריי איז געזעסן דעם חתנס ייִדיש באָבעלע, צוזאַמען מיט זײַן מאַמען און מיטן טאַטן; אַלע האָבן זיך געפּרעגלט אין נחת, נאָך אַלעמען, אויפֿגעכאָוועט אַזאַ בריליאַנט, אַזאַ קראַסאַוועץ, שיין ווי ווי די וועלט, קלוג ווי שלמה המלך. בעת איך באַשרײַב די חתונה, דערמאָן איך זיך, אַז שלמה המלך, מיט זײַן כאָפּטע ווײַבער, זײַנען אויך געווען פּרינצעסינס פֿון פֿרעמדע פֿעלקער, צווישן זיי די מלכּת־שבֿע. און משה רבינו האָט זיך אויך נישט אָפּגעזאָגט פֿון דער טאָכטער פֿון אַ פֿרעמד פֿאָלק.

אָבער צוריק צו דער חתונה פֿון דודן מיט פּאַלין. דודס שוועסטער האָט זיך באַקוועם געמאַכט אויף דער אויבערפֿלאַך פֿון דער פּיאַנע און גענומען זינגען ראָמאַנסן. בײַ דער פּיאַנע האָט זי באַגלייט פּאַליס ברודער. אונטער דער חופּה האָבן זיך באַוויזן צוויי — דער רעפֿאָרמירטער ראַבײַ פֿון אונדזער אויסדערוויילט פֿאָלק, און דער גלח, וועלכער געהערט צום גלויבן, וואָס וויל מיט אַלע כּוחות אויסלײזן די ייִדישע נשמות.

נאָך דער חתונה האָט זיך דאָס פּאָרל גלײַך באַזעצט אין אַ געדונגענער דירה אויף מעדיסאָן עוועניו, וווּ זייערע פֿענצטער האָבן אַרײַנגעקוקט אין עלינאָר רוזוועלטס קיך. גלייבט מיר יאָ, צי גלייבט מיר נישט, נאָר איך האָב געזען ווי די פֿרוי רוזוועלט פּאָרעט זיך אין קיך. עלינאָר רוזוועלט איז שטענדיק געווען ענטוזיאַסטיש, ווען עס איז געקומען צו קנאָבל. זי פֿלעגט זאָגן, אַז קנאָבל העלפֿט איר צום זכּרון.

דאָס מעבל בײַ פּאַלין איז געווען פּרעכטיק שיין. פּאַלי האָט מיר דערציילט, אַז די פֿאָטעלן מיט דער סאָפֿע האָט זי געקויפֿט אין „סאַלוויישאָן אַרמי‟, (קריסטלעכע אויסלייז־אַרמיי, וואָס פֿאַרזאָרגט די אָרעמע שיכטן פֿון דער באַפֿעלקערונג נישט בלויז מיט מעבל, נאָר מיט אַלע ניצרכים). דערצו האָט זי באַשטעלט אַ פּריוואַטן טאַפּעצירער, וועלכע האָבן איבערגעניצעוועט דאָס ביליגע מעבל מיט פּרעכטיק שיינעם זאַמש. דוד, האָט זי מיר דערציילט, זיצט טאָג און נאַכט אין זײַן קאַבינעט און שרײַבט, און ווען ער דאַרף זי, גיט ער אַ קלינג בײַם גלעקל, דעמאָלט ווייסט זי, אַז ער נייטיקט זיך אין עפּעס.

ווען מיר האָבן געוווינט אין ישׂראל האָט זיך דאָרט געפֿונען אַ נישקשהדיקע חבֿריתא שמינטעליגענטן. זײַנען מיר אַמאָל געווען פֿאַרבעטן צו אַזאַ סעודה, וווּ די גאַנצע ייִדישע סמעטענע פֿון ירושלים און תּל־אָבֿיבֿ האָט זיך פֿאַרזאַמלט אין דער פּרעכטיקער וווינונג פֿון די גאַסט־געבער. ווער איז דאָרט נישט געווען? ייִדישע פּאָעטן און פּאָעטעסעס, שרײַבער, דער רעדאַקטאָר פֿון דער ייִדישער צײַטונג, דער פֿאַרטרעטער פֿון ייִדישן וועלט־ראַט, אַ באַרימטער ייִדישער בינע־קינסטלער און אַ גוט־באַקאַנטע זינגערין, וועלכע איז נישט לאַנג אָנגעקומען אין לאַנד. דאַכט זיך אַ וואַזשנע קאַמפּאַניע.

און אַזוי ווי עס פֿירט זיך בײַ לײַטן, האָט זיך געשאַפֿן אַ מחיצה צווישן די מענער שמינטעליגענטן מיט די ווײַבער שמינטעליגענטקעס. די מענער האָבן זיך אַלע פֿאַרזאַמלט אין אויפֿנאַם־צימער, די ווײַבער האָבן זיך באַזעצט אויף דער ריזיקער וועראַנדע. די מענער האָבן דיסקוטירט וועלט־געשעענישן, די לעצטע פּובליקאַציעס פֿון די ייִדישע שריפֿטשטעלער, מען האָט גענומען אין דער אַרבעט אַרײַן צו קריטיקירן דעם ייִדישן פּאָעט, וואָס איז ערשט געקומען פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, און אַ געוויסן שרײַבער, וואָס מיט זײַן טאַלאַנט קען מען אָנפֿילן אַ פֿינגערהוט.

האָב איך זיך אַוועקגעזעצט צווישן דער ווײַבערישער עדה, אַ ברירה האָב איך געהאַט? יעדע איינע פֿון דער ווײַבערישער כּנופֿיא האָט געשפּילט די ראָלע פֿון אַ סאַמאָראָדנער שמינטעליגענטקע. רופֿט זיך אָן איינע פֿון זיי:

„איר זעט מײַן הוט, איך האָב אים געקויפֿט אין פּאַריז אויף דער שאַנסעליזיי גאַס‟.

„און מיר זײַנען ערשט געווען אויף אַן אויספֿלוג אין גריכנלאַנד, זייערע מאכלים זײַנען גאָר באַטעמט‟.

„וואָס רעדט איר! מײַן מאַן האָט מען פֿאַרבעטן אויף אַ ייִדישער קאָנפֿערענץ אין אויסטראַליע, זײַנען מיר אײַנגעשטאַנען אין אַן עלעגאַנטן האָטעל מיט פּרעכטיקער באַדינונג‟.

זיצנדיק אַזוי צווישן די „טשיפּ־טשיפּ־טשיפּ‟ ווײַבערישן מין, האָבן זיי מיך דערמאָנט אינעם פֿילם „די מיוזיק מען‟, וווּ אַ כאָפּטע ווײַבער מיט הוטן, באַלייגט מיט עקזאָטישע פֿעדערן פֿון פֿייגל, האַלטן אין איין טשיפּ־טשיפּעווען נאַרישקייטן. האָב איך זיך נישט געקענט אײַנהאַלטן און אויסגעשאָסן:

„וואַאַאַבער! איר האָט אפֿשר געלייענט די הײַנטיקע ניו־יאָרק טײַמס, וווּ עס שטייט בפֿירוש געשריבן וועגן אַ מיטל ווי אויסצומײַדן טרערן בײַם שיילן אַ ציבעלע?!‟

אַלע האָבן מיך אָנגעקוקט סקאָס. קוק זי נאָר אָן, די פּראָסטע ייִדענע מיט אירע פּוסטע רייד. איך בין אָבער ווײַטער אָנגעגאַנגען מיט מײַן פּיזמון:

„דער מיטל איז אַ פּשוטער. ווען מ’שיילט אַ ציבעלע, דאַרף מען האַלטן אַ שטיק ברויט אין מויל, און דאָס וועט אײַך אויסהיטן פֿון פֿאַרגיסן אומזיסטע טרערן‟.

נו, נו! זייערע בליקן האָבן מיך שיִער נישט אײַנגעשלונגען, איבערגעריסן נעבעך זייער שמינטעליגענץ. איך האָב זיך אָבער געקילט, אָפּגעשטעלט די באַן, וואָס האָט זיך געיאָגט קיין האָצעקלאָץ.

די מענער, ווידער, האָבן זיך געהאַלטן אין די ראַמען. יעדער איינער פֿון זיי אַן אויסדערוויילטער גאַלאַגאַנסקער האָן. גערייכערט אַ ליולקע, גערעדט וועגן דער נישט־געלונגענער פּאָעזיע פֿונעם פּאָעט, וואָס ער וויל, מען זאָל אים העלפֿן אַרויסגעבן זײַנס אַ בוך פּאָעזיע; ווידער האָבן זיי געטענהט, אָבער מיר האָבן עפּעס ביליכערס אַרויסצוגעבן אין אונדזערע ייִדישע קרײַזן, נעמלעך, אייגענע ביכער. דער שמועס איז אַוועק אין אַן אַנדער ריכטונג:

„ווער פֿון אײַך האָט באַמערקט דעם פּראָווינציעלן ווערטער־אוצר, מיט וועלכער דער ייִדישיסט פֿאַרנעמט זיך? ממש סקאַנדאַליעז!‟

„אָבער ער האָט דאָך אַ דאָקטאָראַט פֿונעם אוניווערסיטעט פֿון באָלאָניע‟.

„וואָס פֿאַראַ דאָקטאָראַט האָט ער שוין געקענט באַקומען אין באָלאָניע, אַז מען האָט דאָרט נישט געגעבן קיין ייִדיש־קורסן. איז אפֿשר האָט ער אַ דאָקטאָראַט פֿון בערלינער אוניווערסיטעט? איך האָב געהערט, אַז נאָכן חורבן האָט מען געקענט זיך באַזאָרגן מיט דאָקטאָראַטן אויף הורט‟.

אַלע האָבן געלאַכט אַ שעלמיש געלעכטערל, בעת די ווײַבער האָבן זיך געפּודערט און געשמינקט. דעמאָלט האָב איך באַנומען, אַז שמינטעליגענץ קומט נישט בירושה, מען דאַרף עס אַליין פֿאַרדינען און פֿאַרשפּרייטן צווישן עולם, צי איר האָט זיך עס יאַ פֿאַרדינט, צי נישט. איך האַלט שטאַרק פֿונעם ווערטל, אַז מען דאַרף נישט זײַן הויך צו זײַן גרויס, אָרעמע אינטעליגענץ, נעבעך.