פּובליציסטיק

די מכּה פֿון מתּנות

The Plague of Gift-Giving

פֿון לייזער בורקאָ

אין דער צײַט פֿון יאָר זאָגט מען, אַז די וועלט־עקאָנאָמיע הענגט אָפּ פֿון דעם, וויפֿל און וואָסערע מתּנות מענטשן וועלן קויפֿן פֿאַר משפּחה און פֿרײַנד. אין אַ סך אינדוסטריעס קומט אַרײַן 20% פֿונעם רווח פֿונעם גאַנצן יאָר אין די וואָכן צווישן דאַנקטאָג און ניטל. אַפֿילו איין שניישטורים אָדער אַ פּאָר זייער קאַלטע טעג קאָנען קאַליע מאַכן דאָס געשעפֿט, ווײַל די קונים בלײַבן זיצן אין דער היים.

אין דער צײַט האָב איך מורא אַרײַנצוגיין אין די גרויסע קראָמען. די מאַסן קונים שטופּן זיך פֿון אַלע זײַטן, די ניטל־מוזיק הערט זיך פֿון אומעטום, און מע דאַרף שטיין אין דער ריי אַ יאָר מיט אַ מיטוואָך, כּדי צו באַצאָלן. אַ סך מענטשן זײַנען אַזוי להוט נאָך מציאות, אַז זיי זײַנען גרייט צו טרעטן איבער מענטשן אָדער איבערפֿאָרן מיטן אײַנקויף־וועגעלע יעדן איינעם, וואָס שטייט זיי אין וועג.

פֿאַר יענעם, וואָס האָט ליב צו קויפֿן אין דער שטיל, קומט די ישועה געוויינטלעך, פֿון דער אינטערנעץ, פֿונעם אַלטן פֿרײַנד Amazon. אָבער אויב — נאָר טעאָרעטיש גערעדט — ער האָט פֿאַרגעסן צו קויפֿן די מתּנות ביז דער לעצטער מינוט, וועט די אינטערנעץ אים שוין ניט העלפֿן. ווײַל ביז די באַשטעלונג ווערט אָנגענומען, פֿאַרפּאַקט און אָפּגעשיקט, וועט געדויערן אַ שטיק צײַט. קיין ברירה האָט ער ניט, ער מוז גיין אײַנקויפֿן.

דער אײַנפֿיר פֿון געבן מתּנות ווי אַ סימן פֿון חבֿרשאַפֿט, ליבשאַפֿט אָדער דרך־ארץ, איז מסתּמא אָנגענומען בײַ אַלע פֿעלקער אין דער וועלט. געבן מתּנות שפּילט אַ וויכטיקע סאָציאַלע ראָלע אין פֿאַרבינדן מענטשן, און אַ וויכטיקע עמאָציאָנעלע ראָלע סײַ פֿאַרן געבער, סײַ פֿאַרן נעמער. ריין עקאָנאָמיש גערעדט איז דאָס געבן מתּנות ניט קיין ראַציאָנעלע טראַנזאַקציע. געוויינטלעך, ווייסט דער געבער ניט וואָס דער נעמער וויל אין דער אמתן, גיט ער אים זאַכן, וואָס ער דאַרף ניט. דער נעמער, ווידער, פֿילט אַ חובֿ צו געבן עפּעס צוריק, ווייסט ער אויך ניט, וואָס יענער דאַרף. אַזוי מאַכט זיך, אַז ביידע צדדים לײַדן אַ היזק און קיינער האָט גאָרניט דערפֿון — אַחוץ די קראָמען, וואָס פֿאַרקויפֿן די מתּנות.

אָבער דווקא דערפֿאַר, ווײַל צו געבן מתּנות איז ניט ראַציאָנעל, קען עס אויסדריקן ניט־ראַציאָנעלע געפֿילן, ווי די ליבע. וואָס טײַערער און מער גוזמאדיק די מתּנות, אַלץ שטאַרקער זעט אויס דער אויסדרוק פֿון געפֿילן. בײַ געוויסע קולטורן, איז צו געבן גרויסע מתּנות אַן אַלטע טראַדיציע, למשל, בײַ די אינדיאַנער פֿון צפֿון־מערבֿ־אַמעריקע און פֿון קאַנאַדע. בײַ די דאָזיקע שבֿטים פֿירט מען דורך אַ ספּעציעלע צערעמאָניע, וואָס הייסט, אַ „פּאָטלאַטש‟ (‘אַוועקגעבן’ אָדער ‘אַ מתּנה’), וואָס מען אָרגאַניזירט לכּבֿוד אַ חתונה, אַ לוויה און נאָך אַזעלכע געלעגנהייטן.

אויף אַ „פּאָטלאַטש‟ צעטיילט דער בעל־הבית גרויסע מתּנות צווישן זײַנע געסט, און די אַנדערע בעלי־בתּים, וואָס ער האָט פֿאַרבעטן צו פֿאַרמעסטן זיך מיט אים. דער וואָס גיט אַוועק אָדער וואַרפֿט אַרײַן אין פֿײַער דעם גרעסטן חלק פֿון זײַן פֿאַרמעגן, באַקומט דעם גרעסטן כּבֿוד. צענדליקער יאָרן האָט די רעגירונג פּראָבירט צו פֿאַרווערן דעם „פּאָטלאַטש‟, כּלומרשט ווי אַ פּרימיטיווע און אומנוציקע צערעמאָניע, וווּ די אינדיאַנער צעטרענצלען זייער געלט — אָבער אָן הצלחה. ווײַל דער „פּאָטלאַטש‟ איז פֿאַרבונדן מיט טראַדיציאָנעלע לידער און טענץ, און אַנדערע צערעמאָניעס פֿונעם שבֿט, בלײַבט ער אַ פֿעסטער טייל פֿון דער אינדיאַנער קולטור.

בײַ די גויים איז די טראַדיציע פֿון געבן מתּנות ניטל־צײַט זייער אַן אַלטע. נאָך פֿאַרן אויפֿקום פֿון דער קריסטלעכער רעליגיע פֿלעגן די רוימער זיך טיילן מיט מתּנות לכּבֿוד זייער חגא „סאַטורנאַליאַ‟ (פֿאַרן רוימישן גאָט סאַטורן), ספּעציעל דעם 23סטן דעצעמבער. קינדער פֿלעגט מען דעמאָלט געבן שפּילעכלעך, פּונקט ווי הײַנט — כאָטש דעמאָלט זײַנען די מתּנות געווען מער באַשיידענע; למשל, ליימענע און וואַקסענע פֿיגורקעלעך.

בײַ אונדז ייִדן איז דאָס געבן מתּנות לכּבֿוד חנוכּה קענטיק אַ פֿאַל פֿונעם אַלטן שפּריכוואָרט, „ווי עס קריטסטל זיך, אַזוי ייִדלט זיך‟. אָבער די טראַדיציע פֿון געבן חנוכּה־געלט, איז נאָר געווען פֿאַרשפּרייט אין מיזרח־אייראָפּע; אין אָנהייב פֿלעגן די תּלמידים געבן דאָס חנוכּה־געלט דעם מלמד.

אַנדערע „טראַדיציעס‟ פֿון געבן מתּנות זײַנען אויפֿגעקומען אין דער מאָדערנער תּקופֿה, דורך די מאַרקעטינג־קאַמפּאַניעס פֿון די גרויסע פֿירמעס. דאָס געבן אַ דימענטן־רינגל דער כּלה פֿאַר דער פֿאַרקנסונג, למשל, איז ערשט געוואָרן אַ מאָדע, ווען דער קײַזער מאַקסימיליאַן פֿון דײַטשלאַנד האָט אַזוי באַשאָנקען זײַן כּלה אין 1477. אָבער הונדערטער יאָרן איז דאָס געווען אָנגענומען בלויז אין די הויכע פֿענצטער. נאָר אין 1947 האָט די דימענטן־פֿירמע „דע בערס‟ געגעבן צו וויסן, אַז „דימענטן זײַנען אויף אייביק‟, און אַז אַ חתן דאַרף זײַן גרייט אויסצוגעבן אויף דעם די שׂכירות פֿון צוויי חדשים.

צווישן מענער און פֿרויען איז אויך פֿאַראַן אַן אַנדער צוגאַנג צו געבן מתּנות. אַן אויספֿאָרשונג פֿון ־3 און 4־יאָריקע קינדער האָט אויסגעפֿונען אַ קלאָרן אונטערשייד: די מיידעלעך זײַנען געגאַנגען מיט דער מאַמען אײַנקויפֿן, בשעת די ייִגעלעך האָבן, בדרך־כּלל, אַפֿילו ניט געוווּסט וואָס פֿאַר אַ מתּנה מע האָט זיי געגעבן; זיי זײַנען אָפֿט געבליבן אין דער היים, געכאַפּט אַ דרימל. דער זעלביקער חילוק בלײַבט ביז אין טיפֿן עלטער. מײַן זיידע אין אַמעריקע פֿלעגט קיין מאָל ניט קויפֿן קיין מתּנות, נאָר זיך פֿאַרלאָזן אויף דער באָבען. ווען זי איז אַוועק, האָט ער ניט געקענט פּועלן בײַ זיך צו גיין אײַנקויפֿן, ער האָט פּשוט געגעבן יעדן אייניקל אַ טשעק אויף 50$. „אוי, איך האָב געמיינט, אַז הײַיאָר גיבן מיר ניט קיין מתּנות,‟ פֿלעגט ער זאָגן יעדעס יאָר.

אפֿשר בין איך געראָטן אינעם זיידן, ווײַל איך האָב שטאַרק חשק אויסצושטעלן אַ טשעק פֿאַר יעדן קרובֿ, און שוין! דאָס איז דער פּראַקטישער און דער עקאָנאָמיש־ראַציאָנעלער צוגאַנג. נאָר צום באַדויערן, שטראַלט אַ טשעק ניט מיט דער זעלביקער ליבשאַפֿט ווי אַן אמתע מתּנה, וואָס פֿאָדערט, מע זאָל זיך אַרײַנטראַכטן אין דעם, וואָס אַ צווייטער מענטש וואָלט טאַקע געוואָלט באַקומען. דאַרף איך גובֿר זײַן אויפֿן זיידנס ראַציאָנאַליזם/פֿוילקייט און, סוף־כּל־סוף, גיין אין קראָם אײַנקויפֿן מיט די גרויסע מאַסן…