צי בין איך אַ שוועסטערקינד אָדער אַ שוועסטערן־קינד?

Am I Your Nephew or Your Cousin?


פֿון הערשל גלעזער

Published January 23, 2014, issue of February 14, 2014.

אין דעם אַרטיקל וועלן מיר סוף־כּל־סוף שרײַבן וועגן שוועסטערקינדער. מיר מוזן, אָבער, אָנהייבן נישט מיטן וואָרט „שוועסטערקינד” אַליין, נאָר מיט „פּלימעניק”.

„פּלימעניק” און „פּלימעניצע” זענען די באַקאַנטסטע עקוויוואַלענטן אויף מאַמע־לשון פֿונעם ענגלישן nephew און niece. זיי זענען פֿאַרשפּרייט דער הויפּט אינעם מיזרחדיקן ייִדיש. דער אָבֿ זייערער קער זײַן דאָס רײַסישע (בעלאַרוסישע) plyamennik און plyamennitsa; אויף רוסיש זאָגט מען plemyannik און plemyannitsa, אויף אוקראַיִניש pleminnyk און pleminnytsya. די ווערטער נעמען זיך פֿון, אַ שטייגער, ס’רוסישע plemya ‘שבֿט’, איז plemyannik אין תּוך אַרײַן אַ ‘בן־שבֿט’. דאָס פּוילישע plemię איז אויך ‘שבֿט’, נאָר plemiennik איז גאָר ‘אָפּשטאַמלינג’; אויף ‘פּלימעניק, פּלימעניצע’ זאָגט מען siostrzeniec/siostrzenica אויב ס’איז דער שוועסטערס אַ קינד, bratanek/bratanica אויב ס’איז דעם ברודערס. אויף טשעכיש איז ‘פּלימעניק’ synovec, פֿון syn ‘זון’; ‘פּלימעניצע’ איז neteř, וואָס שטאַמט נאָך אַלעמען פֿונעם זעלביקן שורש וואָס דאָס לאַטײַנישע nepōs און neptis ‘אייניקל’, וואָס וועגן דעם האָבן מיר געשריבן אינעם פֿריִערדיקן אַרטיקל.

אויך אויף דײַטשיש געפֿינט מען אָפּשלאָגן פֿון דעם שורש: אין מיטל־הויכדײַטשיש neve ‘פּלימעניק’ און niftel ‘פּלימעניצע’, אין נײַ־הויכדײַטשיש Neffe און Nichte. דאָס זעלביקע בײַ די ראָמאַנער: אויף איטאַליעניש (nipote) און רומעניש (nepot), וווּ די ווערטער זענען טײַטש סײַ ‘אייניקל’, סײַ ‘פּלימעניק’; אויף פֿראַנצייזיש, וווּ neveu און nièce זענען טײַטש בלויז ‘פּלימעניק’ און ‘פּלימעניצע’; גאָר אַ מאָל, אָבער, זענען זיי אויך געווען די ווערטער פֿאַר ‘אייניקל’. פֿון פֿראַנצייזיש שטאַמען די ענגלישע nephew און niece. אַזוי ווי אויף שפּאַניש און פּאָרטוגאַליש זענען nieto/neto טאַקע עד־היום טײַטש ‘אייניקל’, האָט מען פֿונעם לאַטײַנישן sobrīnos ‘שוועסטערקינד’ געשאַפֿן אויף שפּאַניש sobrino, אויף פּאָרטוגאַליש sobrinho ‘פּלימעניק’.

אויף לאַטײַניש אַליין האָט מען געזאָגט אויף „פּלימעניק” frātris fīlius/fīlia ‘ברודערס זון/טאָכטער’ אויף אַ פּלימעניק אָדער פּלימעניצע פֿונעם ברודערס צד, sorōris fīlius/fīlia ‘שוועסטערס זון/טאָכטער’ אויב פֿון דער שוועסטערס צד. דעם זעלביקן סאָרט טערמין געפֿינט מען, למשל, אין שוועדיש: brorson/brorsdotter, systernson/systerdotter. אַזוי אויך די אויבן דערמאָנטע פּױלישע טערמינען, ווי אויך די ליטווישע, לעטישע, סאַנסקריטישע אאַז”וו. אין מיטל־הויכדײַטשיש איז אויפֿגעוויזן brūderson/brūdertochter און swëstersun/swëstertohter, קאַלקירטע פֿון לאַטײַניש; זיי לעבן ווײַטער אינעם פּױליש־ייִדישן „ברודערן־זון (אַרויסגערעדט, פֿאַרשטייט זיך, /bridern-zin/), ברודערן־טאָכטער, שוועסטערן־זון, שוועסטערן־טאָכטער”.

איצט — די שוועסטערקינדער.

דאָס עלטערע ייִדישע וואָרט איז, פֿאַרשטייט זיך, „שוועסטערקינד” (אין פּױלן און גאַליציע־בוקעווינע — אויך „געשוועסטער־קינד”). אין מיטל־הויכדײַטשיש געפֿינט מען swësterkint און geswisterkint מיטן זעלביקן טײַטש וואָס אויף מאַמע־לשון; דאָס נײַ־הויכדײַטשישע Schwesterkind און Geschwisterkind זענען, אַ פּנים, טײַטש, בלויז ‘שוועסטערס קינד, פּלימעניק/פּלימעניצע’. הײַנט זאָגט מען גיכער אָדער Vetter אָדער Cousin (אויף אַ מאַנסביל), Cousine (אויף אַ ווײַבספּאַרשוין). די לעצטע טערמינען וואַקסן, פֿאַרשטייט זיך, פֿון פֿראַנצייזיש, פּונקט אַזוי ווי דאָס ענגלישע cousin. דאָס וואָס דאָס ענגלישע וואָרט רעדט מען אַרויס אין גאַנצן אַנדערש פֿונעם פֿראַנצייזישן איז אַ סימן אײַנגעזעסנקייט — אין ענגליש איז עס נאָך אַרײַן אינעם 13טן י”ה — בשעת אויף דײַטשיש איז דער אַרויסרעד אין תּוך אַרײַן דער פֿראַנצייזישער, ווײַל דאָס וואָרט איז רעלאַטיוו נײַ, פֿונעם 17טן י”ה. אויך אויף פּויליש האָט מען דאָס וואָרט אַנטליגן פֿון פֿראַנצייזיש: kuzyn, kuzyna. האָט דאָס נײַערע ייִדישע „קוזינ(ע)” געקענט אַרײַן אָדער דורך דײַטשיש אָדער דורך פּױליש; דערפֿון וואָס ס’איז פֿאַרשפּרייט אינעם אַמעריקאַנער ייִדיש קען מען דרינגען, אַז גיכער פֿון דײַטשיש, מיט דער הילף, פֿאַרשטייט זיך, פֿון ענגליש (פּונקט אַזוי ווי בײַ „טאַנטע” און „אָנקל”).

בײַ די אַנדערע ראָמאַנער איז אַזוי: אויף איטאַליעניש זאָגט מען cugino, cugina, פֿונעם זעלביקן שורש וואָס אויף פֿראַנצייזיש. דאָס רומענישע văr איז פֿונעם שורש פֿאַר ‘אמת’, דהײַנו ‘אמתדיק (שוועסטערקינד)’. נאָר אַזוי ווי אויף שפּאַניש און פּאָרטוגאַליש איז דאָס וואָרט sobrin(h)o שוין געווען פֿאַרנומען, האָט זיך געשאַפֿן אויף ‘שוועסטערקינד’ דער טערמין primo, מסתּמא געקירצט פֿון primo sobrin(h)o ‘ערשט שוועסטערקינד’.

חוץ פּױליש האָט מען בײַ די סלאַוון דאָס טשעכישע bratranec און sestřenice, זייער ענלעך צו די פּוילישע ווערטער פֿאַר ‘פּלימעניק, פּלימעניצע’; אַ מאָל האָבן די טשעכישע ווערטער אויך געהאַט דעם זעלביקן טײַטש וואָס די פּוילישע. דאָס רוסישע dvoyurodnyy brat, dvoyurodnaya sestra זענען טײַטש ‘צוויייִקער ברודער, צוויייִקע שוועסטער’.

אַחרון אַחרון: אויף האָלענדיש זאָגט מען neef און nicht סײַ אויף ‘שוועסטערקינד’, סײַ אויף ‘פּלימעניק, פּלימעניצע’; אַ מאָל איז דאָס אויך געווען טײַטש ‘אייניקל’! און אויף אונגעריש האָבן מיר שוין באַגעגנט unoka ‘אייניקל’, testvér ‘ברודער, שוועסטער’; bátya ‘עלטערער ברודער, פֿעטער’, öcs ‘ייִנגערער ברודער’; néne ‘עלטערע שוועסטער, מומע’, nővér ‘עלטערע שוועסטער’, húg ‘ייִנגערע שוועסטער’. קען מען זיך גרינג שטויסן וואָס ס’זענען די שייכדיקע טערמינען אויף אונגעריש: unokatestvér ‘שוועסטערקינד’, unokabátya ‘עלטער שוועסטערקינד (אַן ער)’, unokaöcs ‘ייִנגער שוועסטערקינד, פּלימעניק’, unokanővér ‘עלטער שוועסטערקינד (אַ זי)’, unokahúg ‘ייִנגער שוועסטערקינד, פּלימעניצע’. אַזאַ פּשוטע זאַך און פֿונדעסטוועגן אַזוי שווער — ווי אַזוי מע קען אויסקומען מיט אַזאַן „אומפּינקטלעכער” טערמינאָלאָגיע איז נישט צו פֿאַרשטיין…