פּובליציסטיק

די „ישׂראליס‟

The Israelis

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

פֿלאָרידע איז פֿאַרפֿלייצט מיט „ישׂראליס‟, נישט מיט ישׂראלים, זיי רעדן עבֿרית צווישן זיך, האַנדלען און וואַנדלען, דער עיקר, טרעף איך זיי אין די קראָמען, צוגעדעקטע מאַרקן און אין די רעסטאָראַנען. שטיי איך אַזוי אין ריי אין אַזאַ פֿאַרמאַכטן באַזאַר, אַרום מיטאָגצײַט, ס’האָט זיך מיר פֿאַרוואָלט אַ קניש מיט קאַשע. אונטער מיר שטייט אַ קליין ווײַבעלע, אַ טשוטקעלע באַלײַבט; זי מוז זײַן אַ זיבעציקער, זשוואַווע און ספּריטנע. זי שרײַט צום מאַן, וועלכער זיצט בײַ אַ טישל מיט אַ חבֿרותא ווײַבער, יונגע און אַלטע, און וואַרט, דאָס ווײַב זאָל אים דערלאַנגען דאָס וואָס זיי האָבן באַשטעלט צווישן די ייִדישע מאכלים. איך הער אין איר ענגליש דעם ישׂראלדיקן אַקצענט, דריי איך זיך אויס צו איר און פֿרעג זי אויף עבֿרית:

„אתם ישׂראלים?‟

קוקט זי מיך אָן און מאַכט אויפֿן צעקאַליעטשעטן ענגליש: „מיר זײַנען ישׂראליס‟. זי וויל וויסן פֿון וואַנען איך קען רעדן עבֿרית, דערצייל איך איר, אַז מיר האָבן דאָרט געוווינט מיט אַ שפּאָר ביסל צײַט צוריק. זי שרײַט צום מאַן:

„משה! פּגשתי אשה נחמדה!‟ — כ’האָב באַגעגנט אַ וווילע פֿרוי. יענער נעמט זיך ווייניק וואָס איבער. זי זאָגט מיר, אַז איך קען זיך צוזעצן בײַ זייער טישל מיטן קאַשע־קניש, זיי האָבן פֿאַרכאַפּט גענוג זיץ־פּלעצער.

איך נעם שוין מײַן קאַשע־קניש און זעץ זיך צו צווישן די „ישׂראליס‟. זי פֿאַרזאָרגט איר מאַן, איר שוועגערין, שוועסטער און איר סימפּאַטישע טאָכטער מיט די ייִדישע מאכלים, און רוימט מיר אײַן אין אויער, אַז איר מאַן שטאַמט פֿון „יוראָפּ‟, אָבער זי איז אַ געבוירענע אין ישׂראל.

איך בייג זיך צו צו דער יונגער טאָכטער און פֿרעג:

„וווּ לערנסטו זיך?‟ — זאָגט זי מיר, אַז זי לערנט זיך נישט, זי גייט אין אַ פּריוואַטער שול, ווו מען לערנט ווי צו קאָכן; זי וויל זײַן אַ שעף אויף אַ „קרוז־לײַן‟ שיף.

„האָסטו נאָך אַנדערע אינטערעסן?‟ — וויל איך וויסן.

„ניין! איך וויל פֿאַרדינען אַ סך געלט, דאָס איז מײַן אינטערעס.‟

„האָסטו נאָך ברידער און שוועסטער?‟ — לאָז איך נישט אָפּ.

„איך האָב אַ ברודער, ער ספּעציאַליזירט זיך אין שלײַפֿן דימענטן אויך אין אַ פּריוואַטער שול.‟

„דאָס איז אַ גוטע פּראָפֿעסיע?‟ — לאָז איך נישט אָפּ.

„די בעסטע!‟ — מאַכט זי אויף ברייט די אויגן, — „די בעסטע! מ’קען מאַכן מאַיאָנטקעס אין דימענטן שלײַפֿערײַ.‟

„דו ווייסט, אַז אַ סך ייִדן אין בעלגיע ספּעציאַליזירן זיך אין דער פּראָפֿעסיע, ס’איז כּמעט ווי אַ ייִדישע פּראָפֿעסיע,‟ — זאָג איך איר.

זי ווערט מיד פֿון אונדזער שמועס. די מאַמע גיט אַ געשרײ:

„גבירותי! (ליידיס) די אָפּטריטן זײַנען נישט ווײַט פֿון דאַנען, ווער וויל גיין?‟

דער טיש וואַקלט זיך, אַלע ווײַבער פּראָשען אָפּ דאָס עסן פֿון זייערע בלוזקעס און לאָזן זיך צום ווײַבערישן וואַש־צימער. עס בלײַבט זיצן בלויז דער מאַן, משה, ער רוקט זיך צו נענטער צו מיר, און איך נעם אים אויף אַ שטיקעלע פֿאַרהער:

„ר’ייִד! איר רעדט ייִדיש?‟ „אַוודאי רעד איך, איך רעד פּויליש, איך רעד רוסיש, און איך רעד דײַטש.‟ איך פֿאַרשטיי פֿון זײַן זאָג, אַז ער איז אַ קאַפּיטשקע באַקאַנט מיט די שפּראַכן, און קען זיי אויפֿן שפּיץ מעסער. מילא, פֿאָר איך ווײַטער: „וווּ זײַט איר געווען אין צײַט פֿון דער מלחמה?‟

„איך בין געווען אין פּוילן!‟ — לאָזט ער מיר וויסן, — „איך בין געווען אַ קליין ייִנגעלע, האָבן מײַנע עלטערן מיך אַוועקגעגעבן צו פּוילישע פּויערים, וועלכע האָבן מיך אויסבאַהאַלטן אויפֿן בוידעם. מײַנע טאַטע־מאַמע זײַנען אַליין געווען פּאַרטיזאַנער אין וואַלד.‟

„און נאָך דער מלחמה, זײַנען זיי צוריקגעקומען נאָך אײַך?‟

„יאָ! איך בין שוין געווען דערוואַקסן און זיך פֿאַררעגיסטרירט אין עלית־הנוער, געוואָלט עולה זײַן קיין ישׂראל.‟

איך קײַ איבער זײַן געשיכטע און גלייב אים נישט.

„איז פֿון וואַנען קענט איר רוסיש?‟

„ס’הייסט פֿון וואַנען? פֿון ביאַליסטאָק. ווען די דײַטשן האָבן פֿאַרכאַפּט ביאַליסטאָק, זײַנען מיר אַנטלאָפֿן איבער דער גרענעץ, קיין רוסלאַנד.‟ זעט אויס, ער האָט זיך אַ ביסל פֿאַררעדט. לאָז איך אים נישט אָפּ:

„און די עלטערן? וווּ האָבן זיי אײַך געפֿונען?‟

„ס’הייסט וווּ? בײַ די פּאָליאַקן אויפֿן בוידעם.‟

„ווען זײַט איר געקומען קיין ישׂראל?‟ פֿאָר איך ווײַטער.

„נאָך דעם ווי מ’האָט געשלאָסן די טויערן פֿון די ׳די. פּי.׳־לאַגערן אין דײַטשלאַנד. דאָס איז געווען צווישן 1949 און 1950. אין דער יום־כּיפּור־מלחמה בין איך פּלאַזירט געוואָרן, האָב איך באַשלאָסן צו קומען קיין אַמעריקע.‟

„וואָס האָט איר געטאָן אין ישראל?‟ — וואָפּ איך ווײַטער.

„קודם, האָב איך אַוועקגעלייגט די כּוחות בײַ בוי־אַרבעט. נאַכער האָב איך אָנגעהויבן צו בויען הײַזער און זיי פֿאַרקויפֿן, פֿון דעם האָב איך זיך געשטעלט אויף די פֿיס.‟ „און דאָ וואָס טוט איר?‟

„איך בין שוין אַרויס אויף פּענסיע, איך אַרבעט נישט מער, זאָלן מײַנע קינדער אַרבעטן.‟

די כאָפּטע ווײַבער האָבן זיך צוריקגעקערט פֿון די וואַש־צימערן מיט אַ געפּילדער, ווי די הינער אין אַ הינער־שטײַג, און גענומען קוואָקען:

„לזוז חברה!‟ — ס’הייסט, לאָמיר זיך רירן און נעמען אין וועג אַרײַן. דליה, משהס ווײַב האָט נאָר געוואָלט וויסן, צי איר מאַן האָט זיך באַקענט מיט דער „אשה נחמדה‟, מיט דער וווילער פֿרוי. אינטערעסאַנט געווען צו באַמערקן, אַז די ייִדישע קיאָסקן, וווּ מען האָט פֿאַרקויפֿט בייגל מיט אַ שמיר, ישׂראלדיקע מאכלים, האָבן צוגעצויגן אַ סך מענטשן, די רייען זײַנען געווען פֿול. דאָ האָבן די ייִדן פֿאַרכאַפּט די טעריטאָריע. די כינעזער, יאַפּאַנעזער, אפֿילו די איטאַליענער מיט זייער פּיצאַ, זײַנען זייערע קיאָסקן געשטאַנען כּמעט ליידיק. פֿון דעם האָב איך פֿאַרשטאַנען, אַז אַהער קומען ס’רוב ייִדן, פֿרויען און מענער, אַ סך פֿון עלטערן דור אויף מאָטאָריזירטע שטולן, און וועגעלעך.

דער באַזאַר רופֿט זיך „פֿעסטיוואַל‟. דאָ, אין די קיאָסקן פֿאַרקויפֿט מען זייגערלעך, צירונג, קליידער, פּאַרוקן, ברילן, בײַטעלעך, מעבל און צווישן זיי אַ געשעפֿט פֿון יודאַיקאַ, וווּ מ’קען אײַנהאַנדלען פֿון תּליתים ביז מנורות, ביכעלעך פֿאַר קינדער אויף ענגליש, ייִדישע סטאַטועטקעס, ווו ייִדן מיט בערד און פּאות טאַנצן, אַרײַנגערעכנט טעלער מיט אויפֿשריפֿטן אויף עבֿרית.

מיט אַ פּאָר טריט ווײַטער פֿאַרקויפֿן זיך זויערע און האַלב־זויערע אוגערקעס, מיט קנאָבל און אָן קנאָבל, זויערע טאָמאַטן, און אַלץ אין ריזיקע פֿעסער. אַנטקעגן געפֿינט זיך אַ ייִדישע בעקערײַ. דאָ קען מען באַקומען אַ פֿריש געבאַקענע חלה, כּשרע טאָרטן און קיכלעך. ס’איז אַן אמתער באַזאַר.

צום סוף, האָב איך זיך אָנגעשטויסן אין אַ צירונג־געשעפֿט. איך האָב געזוכט אַ שיינע בראָשקע. אַלץ בלישטשעט דאָ, איך זע פּרײַזן אין די הונדערטער. פֿרעג איך די פֿאַרקויפֿערקע, צי זי האָט אַ פּשוטע בראָשקע, וואָס קאָסט נישט צו טײַער און וואָס בלישטשעט נישט אויפֿצורײַסן די אויגן בײַ יענעם.

ווי נאָר זי עפֿנט דאָס מויל, דערהער איך נאָך אַן ישׂראלי, זאָג איך איר:

„את ישׂראלית, נכון?‟ (ביסט אַ ישׂראלדיקע, אמת?)

צעשמייכלט זי זיך.

„איך יודעת?‟ (ווי האָסטו געוווּסט)?”

„לויט אײַער ענגליש!‟

דערציילט זי מיר, אַז זי האָרעוועט דאָ בײַטאָג און בײַנאַכט. אַ שווער לעבן, קרעכצט זי. די טוריסטן לאַשטשען זיך אויף גלאַנציקע ביזשוטעריע, די אַלטע ייִדענעס זײַנען שווערע ניס, זיי מוטשען און האַנדלען זיך שעהען לאַנג און צום סוף, ווערן זיי פֿאַרפֿאַלן צווישן עולם. אָבער אין ישׂראל איז הײַנט שווער צו מאַכן אַ לעבן. אַלץ איז געפֿערלעך טײַער — די הײַזער, די דירות, די קליידונג, דאָס עסן, מ’מאַכט דאָס לעבן שווער אויף יעדן שריט און טריט.

איך פֿיל מיט איר מיט, אַ שווער לעבן איז אין ישׂראל, אָבער דאָ, אַז מען וויל פֿאַרדינען, קומט אויך אָן מיט גרינע ווערעם. דערווײַל האָב איך געפֿונען אַ שפּילקע, זיך געזעגנט מיט אַ „להתראות‟, אויף ווידער זיך צו זען, און אַוועק.