מענטשן, זאַכן און געשפּענסטער

Of People, Objects and Ghosts


פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

Published March 23, 2014, issue of April 11, 2014.

מײַן זײדע שכנה, זאָל זיך מיִען, איז געװען אַ מעבל־מײַסטער, אַ סטאָליער. צי איז געבליבן אױף דער װעלט עפּעס פֿון זײַנע טישן, בעטן און שרענק? דאָס װײס איך ניט, װײַל דער זײדע איז אַװעק אין דער אײביקײט מיט אַ סך יאָר צוריק, ערגעץ װוּ טיף אין סיביר, אַ פּאָר חדשים פֿאַרן סוף פֿון דער מלחמה. אַפֿילו די מצבֿה אױף זײַן קבֿר איז ניט געבליבן, װײַל אױפֿן אָרט, װוּ פֿריִער איז געװען דער בית־עולם, שױן אַ סך יאָרן פּליאַסקעט זיך דער קינסטלעכער קראַסנאָיאַרער ים. איז נאָך, גאָט צו דאַנקען, אַז על־פּי נס זײַנען אָפּגעהיט געװאָרן אַ פּאָר קאַרטלעך פֿון סוף דרײַסיקער יאָרן, װוּ דער זײדע מיט דער באָבען שטײען לעבן זײער הױז אין צענטער פֿון טשערנאָװיץ. פֿון די־אָ קאַרטלעך האָב איך געװוּסט, אַז דאָס אײנציקע, מיט װאָס דער זײדע האָט מיך באַלױנט, איז נאָר די גענעטישע מאָגערקײט און דער הױכער װוּקס. און דאָס װיכטיקסטע — אַלע מענטשן, װעלכע האָבן געקענט דעם זײדע שכנה, האָבן געדענקט אים װי אַ װײכן, אַ שטילן און אַ ברײטהאַרציקן ייִד.

װי אַזױ האָט אױסגעזען דער זײדע פֿון טאַטנס צד, דער זײדע שלמה, װײס איך ניט, װײַל אַפֿילו קײן קאַרטלעך פֿון אים זײַנען ניט געבליבן. אײן זאַך, אָבער, האָב איך גוט געװוּסט, אַז דער זײדע שלמה איז געװען זײער אַ קרעפֿטיקער מענטש, אַ ייִד אַ דעמב, אַ קאָװאַל מיט אַ ברײטער פּלײצע און אַ פּאָר אײַזערנע קולעקעס. דער זײדע שלמה איז געװען אַן אײַנגעשפּאַרטער ליטװאַק (אַזױ האָט געטענהט די באָבע רחל) מיט אַ שטרענגן כאַראַקטער, און ניט נאָר זײַנע קינדער, אױך דאָס גאַנצע שטעטל האָט פֿאַר אים מורא געהאַט. אױך איך האָב פֿאַר אים מורא געהאַט, כאָטש כ’האָב אים קײן מאָל ניט געזען און כ’װײס ניט אַפֿילו װי ער האָט אױסגעזען.

דעם קינדס מלוכה איז פּונקט אַזױ גרױס װי ער אַלײן, און דאָס קינד זאַפּט אין זיך אײַן די ריחות און קלאַנגען, װעלכע הערשן אין זײַן קלײנעם לאַנד, און די־אָ ריחות און קלאַנגען פֿון דער קינדהײט בלײַבן אין מענטשן ביזן װײַסן טאָג אַרײַן. פֿון קינדװײַז אָן האָב איך געקענט אונטערשײדן די ריחות פֿון יעדן אײנעם מיטגליד פֿון אונדזער משפּחה. אָבער װאָס?… כ’האָב שטענדיק געפֿילט אַ זױערלעכן ריח פֿון נאָך אַ מענטש, אָבער אים אַלײן האָב איך קײן מאָל ניט געזען און ניט געהערט. איז דאָס געװען אַ גרױס רעטעניש און אין דער זעלבער צײַט אַ שטרענג באַהאַלטענער סוד. כ’בין געװען זיכער, אַז אין אונדזער דירה לעבט נאָך עמעצער, אַן אײגענער. פּשוט, קײנער זעט אים ניט, װײַל ער האָט ניט קײן קערפּער, ער איז „אַ ריח‟, אַ געשפּענסטער, אַ נשמה אָן אַ קערפּער.

גלײַך נאָכן פּורים פֿלעגט די באָבע מילכּה אָנהײבן זיך גרײטן צום פּסח, און אױף מיר איז געלעגן אַ װיכטיקע אױפֿגעבונג אין די כּשרע צוגרײטונגען. כ’האָב געדאַרפֿט אַראָפּגײן אַזש קײן מאַרקולעשט און ברענגען אַן עמער װאַסער פֿונעם „ייִדישן קװאַל‟. עס איז טאַקע געװען אַ גוט שטיקל װעג, אַרום פֿינף קילאָמעטער. װײס איך װאָס, ניט געפֿערלעך. אָבער קײן מאַרקולעשט בין איך געגאַנגען באַרג־אַראָפּ און דערצו נאָך מיט אַ לײדיקן עמער, און פֿונעם קװאַל האָב איך געמוזט זיך שלעפּן באַרג־אַרױף און מיט אַ פֿולן עמער קװאַלװאַסער. אױך דאָס איז געװען ניט שרעקלעך. װיכטיק איז געװען צו זײַן זײער פֿאָרזיכטיק און ניט דערלאָזן, אַז דאָס כּשרערע װאַסער זאָל זיך, חלילה, ניט אָנשטעקן מיט עפּעס אַ טריפֿענער זאַך. פֿאַר װאָס? װײַל אין דעם־אָ „מאַרקולעשטער װאַסער‟ פֿלעגט די באָבע אײַנשטעלן די בוריקעס פֿאַרן באָרשטש צום צװײטן סדר פּסח.

ערבֿ ערשטן סדר פֿלעגט די באָבע בענטשן ליכט אין אַ פּאָר גרױסע מעשענע לײַטערס. און טאַקע די־אָ לײַכטערס און די זילבערנער קידוש־כּוסע, װעלכע די באָבע פֿלעגט שטעלן אױפֿן טיש נאָר אױף פּסח, טאַקע די לײַכטערס און די כּוסע האָבן געהאַט יענעם זױערלעכן ריח, װעלכער האָט ניט געהערט צו קײנעם ניט פֿון אונדזער משפּחה.

װאָס עלטער איך בין געװאָרן, אַלץ גרעסער איז געװען דער נײַגער אָפּצוטרעפֿן דעם סוד פֿונעם ריח, װעלכער פֿאַרלאָזט ניט אונדזער דירה. דער ענטפֿער איז געקומען אומגעריכט. אײן מאָל האָב איך געמאַכט אַ סדר אין אונדזער שטאַל און פּלוצעם זיך אָנגעשטױסן אױף אַ גלעטהובל, װעלכער האָט זיך געװאַלגערט אױף דער ערד. כ’האָב גענומען דעם גלעטהובל אין די הענט און — שױן… כ’בין געבליבן שטײן אַ געפּלעפֿטער. דער הובל האָט געהאַט דעם זעלבן ריח, װאָס די יום־טובֿדיקע לײַכטערס און די פּסחדיקע קידוש־כּוסע. כ’האָב זיך נאָך אַ מאָל צוגעשמעקט, און — קײן ספֿק ניט, דער זעלבער ריח.

כ’בין אַרײַן אין שטוב און גלײַך געפֿרעגט בײַ דער באָבע, װעמענס הובל װאַלגערט זיך דאָרט אין דער שטאַל? די באָבע האָט מיר ניט געענטפֿערט. כ’האָב נאָך אַ מאָל געפֿרעגט, און װידער האָט די באָבע ניט געענטפֿערט, געמאַכט זיך װי ניט־הערנדיק.

„נו, גוט, װילסט ניט זאָגן, דאַרף מען ניט… כ’בין דאָך אַ שטיקל ליטװאַק, אַן עקשן, כ’װעל סײַ װי סײַ באַקומען אַן ענטפֿער.‟ אין אָװנט, װען די מאַמע האָט זיך אומגעקערט פֿון דער אַרבעט, האָב איך זי באַלד געפֿרעגט, װעמענס הובל װאַלגערט זיך בײַ אונדז אין דער שטאַל? „װאָס הײסט, װאַלגערט זיך? — האָט װי פֿאַרחידושט געפֿרעגט־געענטפֿערט די מאַמע, — ס’איז דאָך מײַן טאַטנס הובל. ס’הײסט, דײַן זײדע שכנהס הובל.‟ — „װאָס הײסט?‟ — פֿרעג איך װײַטער. „נו, יאָ, דער הובל איז אַלץ, װאָס ס‘איז געבליבן נאָך מײַן טאַטן, און די באָבע שלעפּט אים מיט זיך מיט, איבער װעלדער און פֿעלדער, אומעטום…‟

אָ, גאָטעניו, מײַן זײדעס גלעטהובל… כ’האָב דאָך געפֿילט, אַז אין אונדזער דירה איז דאָ נאָך עמעצער, כ’האָב געפֿילט זײַן ריח… נאָר איצט האָב איך שױן אױף זיכער געװוּסט, אַז דאָס איז דער זױערלעכער ריח פֿון מײַן זײדעס פֿאַרשװאַרצטע הענט.

דער הובל איז נעלם געװאָרן גלײַך נאָך מײַנע תּנאָים.

עס זײַנען פֿאַרבײַ יאָרן און צײַטן, נאָר דער ריח פֿון מײַן זײדעס הענט באַגלײט מיך דורך יאָרן און צײַטן. און טאַקע ער, מײַן זײדעס גלעטהובל, האָט מיר געהאָלפֿן צו פֿאַרשטײן דעם רבי נחמן בראַסלאַװערס געדאַנק, אַז משיח, אױף װעלכן מיר װאַרטן, איז ניט קײן לעבעדיקער מענטש, ניט קײן בריאה, און ניט קײן ייִד אַ צדיק, נאָר משיח איז אַ תּפֿילה.