ייִדיש־וועלט

דער טײַך ברענט!

The River is Burning

פֿון הערשל גלעזער

אַז ניו־יאָרק איז אַ שטאָט וואָס ציט צו, ווי אַ מאַגנעט מענטשן פֿון דער גאַנצער וועלט, פֿאַרשפּאָר איך אײַך צו דערציילן. איך, אַ ניו־יאָרקער פֿון ששת ימי בראשית (שוין דער צווייטער דור הי געבוירענע!), קען דאָס נישט אַלע מאָל באַנעמען. אָט האָב איך אַ באַקאַנטן, אַ פֿראַנצייזישן, פֿון פּאַריז עיר־הבירה, וואָס ער האָט זיך אין אונדזער כּרך פֿאַרקאָכט ביז גאָר. זײַן היימשטאָט פֿאַרטראָגט ער שוין נישט — זי איז אים צו סטאַטעטשנע, עלעגאַנט און פּאַמעלעך. דערפֿאַר פֿאַרכּישופֿט אים די ניו־יאָרקער ענערגישקייט, דינאַמיק, געלויף. ער וווינט שוין דאָ אַ יאָר מיט אַ סמיטשיק, טענהט ער, אַז ער איז שוין אויסגעפֿאָרן אַלע שטאָטישע באַנליניעס, און איז אומעטום אין דער היים (אין מאַנהעטן, הייסט עס), הלוואַי אויף יעדן פֿאַרזעסענעם ברוקלינער צי בראָנקסער געזאָגט געוואָרן.

כאָטש ער אַרבעט דווקא בײַ זיך אין דער דירה, איז ווען ער גייט שוין יאָ אַרויס, יאָגט ער זיך, כּדי נישט אָנצוּווערן, חלילה, קיין איין סעקונדע, נישט אָפּצושטיין פֿון דער מאַסע, וואָס פֿליט יעדן אינדערפֿרי צו דער אַרבעט און בעת קורצע מיטאָג־הפֿסקות גייט אַ צענדליק פֿאַרשיידענע גענג. איין מאָל קלינג איך אים אָן. רעדן מיר זיך אָפּ צו טרעפֿן און כאַפּן אַ רעכטן שמועס בײַ אַ פּיצע. לייג איך אים פֿאָר די באַקאַנטע פּיצעריִע „פּעטסיס“. אַז איך הייב אים אָן איבערגעבן, ווי אַזוי פֿאָרט מען אַהין, וויל ער גאָר נישט הערן! ער ווייסט דאָך שוין אַליין, אַ שאָד דאָס פּלאַפּלען. הײַנט, צו וואָס האָט ער זיך געקויפֿט אַ טײַערע „קלוגע“ מאָבילקע, אויב נישט נאָכצוקוקן יעדע גאַס און יעדן רעסטאָראַן אין שטאָט? מיר זעען זיך דאָנערשטיק, זיבן אויף דער נאַכט, און זײַ מיר און האָב מיר, הערשל!

יענעם דאָנערשטיק בין איך אָנגעקומען, וואַרט איך, נאָר — גאָרנישט. קלינג איך צון אים אָן — אין קול ואין עונה. סוף־כּל־סוף, קלינגט ער אָן צו מיר, ער האָט זיך טאַקע פֿאַרשפּעטיקט, נאָר איצט איז ער שוין דאָ, און וווּ בין איך? ווײַזט זיך אַרויס, אַז ס’איז פֿאַראַן אַ צאָל פֿיליעס, האָט ער אויסגעקליבן איינע אין מאַנהעטן, לעבן יוניאָן־סקווער, בשעת איך זיץ גאָר אין דער ברוקלינער „פּעטסיס“, און קוק זיך אויס די אויגן נאָך אים.

לייג איך אים פֿאָר, איך זאָל זיך צוכאַפּן אַהין צון אים, איינס־צוויי. נאָר ער פֿאַרווערט מיר, בעסער וויל ער גאָר זיך צוכאַפּן צו מיר, איך זאָל נישט מיינען, אַז ער האַלט, אַז ברוקלין איז מוקצה. ס’איז דאָך גרינג וואָס גרינג הייסט: מע זעצט זיך אַרײַן אינעם Q, דערנאָכדעם אַריבער אויפֿן R, אַ פּאָר גאַסן צו פֿוס — און שוין! עפּעס קלעפּט זיך עס מיר נישט, נאָר איידער איך ברענג אַרויס אַ וואָרט הער איך, אַז ער האָט אַוועקגעלייגט ס’טרײַבל.

כ’זיץ ווײַטער און וואַרט. מיט אַ פֿערטל שעה שפּעטער — ווידער אַ קלונג: ער’ט פֿאַרגעסן, אַז דער R פֿאָרט נישט מער קיין ברוקלין, דער טונעל איז פֿאַרמאַכט. אַוודאי, זאָג איך, כ’האָב געוווּסט, אַז ס’טויג נישט. איז וואָס ווײַטער? אפֿשר זיך טרעפֿן גאָר אַנדערש וווּ? ניין, אַן עבֿירה די צײַט, מיר זאָלן ביידע פֿאָרן. ער ווייסט שוין וואָס צו טאָן! פֿרעגט מיך בחרם, פֿאַר וואָס ער פֿאָרט נישט מיט קיין טאַקסי… ער באַשווערט מיך, איך זאָל זיך נישט רירן פֿון אָרט, ער קומט דאָך נישט אַנדערש, נאָר אַהין, וווּ מיר האָבן לכתּחילה אָפּגערעדט.

וואָס קען איך טאָן? איך וואַרט… און וואַרט… און וואַרט… נאָך דרײַ פֿערטל שעה חלש איך שוין פֿון הונגער, באַשטעל איך און עס אויף אַ פּיצע. ער קומט שוין אָן צו נעילה — בשעת איך שלינג אַראָפּ ס’לעצטע שטיקל, וואַקסט ער אויס. ווײַזט זיך אַרויס, אַז ער — אַ פֿאַרברענטער פֿוסגייער — האָט באַשלאָסן פֿון סאַמע דרום־מאַנהעטן, וואָס פֿון דאָרטן האָט די באַן נישט געקענט דערפֿאָרן, צו גיין צו פֿוס קיין ברוקלין.

בשעתן גיין האָט ער אויך נישט געקענט בײַשטיין דעם הונגער און דעם נסיון, האָט ער דערכאַפּט ס’האַרץ מיט אַן עכט ניו־יאָרקער מאכל — אַ וווּרשטל אין אַ בולקע. איז שוין נישטאָ פֿאַר וואָס זיך אַוועקצוזעצן, ס’איז שוין שפּעטלעך דערצו, גייען מיר ביידע אין דער נאָנטסטער סטאַנציע, פֿאָרן אָפּ אַ פּאָר סטאַנציעס צוזאַמען און שוין מוזן מיר זיך צעגיין, איבערזעצן זיך אויף באַזונדערע באַנען. איז פֿונעם רעכטן שמועס געוואָרן אַ קורץ שמועסל, ווי ס’פּאַסט פֿאַר אַ ניו־יאָרקער…

* * *

איז ערשטנס, עטלעכע ווערבן: מע אײַלט זיך, מע יאָגט זיך, מע לויפֿט, מע פֿליט, מע האַוועט. אויב מע האָט נישט קיין געדולד, שפּרינגט מען פֿון דער הויט, מע זיצט אויף שפּילקעס, מע קען זיך נישט דערוואַרטן; אויב מע לייגט נישט אָפּ, נאָר מע טוט עפּעס שוין, מאַכט מען נישט קיין שהיות.

צווייטנס, אַז מע האָט אַ סך אַרבעט און ווינציק צײַט, איז מען פֿאַרנומען, פֿאַריאָגט, פֿאַרטרודט (אַרויסגערעדט /פֿאַרטאָרעט/), פֿאַרהאַוועט, פֿאַרטאַרעראַמט.

דריטנס, אַז מע טוט עפּעס גיך, קען מען עס אויך טאָן בחפּזון, הענדעם־פּענדעם, משוגענערווײַז, אָן אָטעם, אָן אַ נשמה, נישט טויט נישט לעבעדיק.

פֿון דער אַנדערער זײַט ווייסן מיר, אַז פֿון אײַלעניש קומט קיין גוטס נישט אַרויס. נישטאָ פֿאַר וואָס צו לויפֿן, וואָרן דער טײַך ברענט נישט.

צום סוף, אַן אילוסטראַציע פֿון ייִדישער פֿאַריאָגטקייט, אַ דאַנק ד”ר עמנואל אָלשוואַנגער („רויטע פּאָמעראַנצן“) און איבערגעגעבן מיט זײַן לשון:

איינער האָט אַ מאָל געטראָפֿן אַ ייִדן, לויפֿנדיק אויפֿן גאַס, פֿרעגט ער אים: „וווּ לויפֿט איר אַזוי?“ מאַכט ער: „וואָס הייסט, וווּ לויף איך? אין קאָוונע איז דאָך אַ יריד“. „נו, און אַז אַ יריד? וואָס דאַרפֿט איר דעם יריד?“ מאַכט ער: „איך ווייס? טאָמער וועט זיך מאַכן אַ פֿורכל אויף צוריק…“