דער פֿאַרשוויגענער יציאת-קובאַ

The Untold Exodus of Cuban Jewish Children


פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published May 15, 2014, issue of June 06, 2014.

ווי נאָר היטלער איז געקומען צו דער מאַכט, אַזוי האָבן זיך אָנגעהויבן אָנפֿאַלן אויף די ייִדן. די בהלה איז דערגאַנגען צו די עסטרײַכישע ייִדן אין 1939, ווען צוויי אַמעריקאַנער ייִדן האָבן געראַטעוועט אַ טראַנספּאָרט פֿון פֿופֿציק ייִדישע קינדער.

ייִדישע אָרגאַניזאַציעס האָבן אויך אָרגאַניזירט אַ קליינעם קינדער־טראַנספּאָרט פֿון דײַטשלאַנד קיין שווייץ. צווישן די געראַטעוועטע: די הײַנטיקע באַרימטע סעקס־טעראַפּעווט, ד״ר רות וועסטהײַמער. אין דײַטשלאַנד האָט מען אָפּגעראַטעווען צען טויזנט ייִדישע קינדער און זיי איבערגעשיקט קיין ענגלאַנד מיטן „קינדער־טראַנספּאָרט‟.

אָבער וויפֿל פֿון אונדז ווייסן וועגן דעם קינדער־טראַנספּאָרט פֿון ייִדישע קינדער פֿון קאַסטראָס קובאַ, אין די זעכציקער יאָרן?

וויפֿל פֿון אונדז ווייסן וועגן דעם אָפּשטאַם פֿון די קובאַנער ייִדן בכלל, וועגן זייער ייִדישער קולטור־געשיכטע, וואָס זיי האָבן אויפֿגעבויט אויפֿן אינדזל פֿון קובאַ אין משך פֿון הונדערטער יאָרן, זינט גירוש־שפּאַניע? עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז ייִדישע „מאַראַנען‟, וועלכע זײַנען אַנטלאָפֿן פֿון דער שפּאַנישער אינקוויזיציע בײַם סוף פֿון פֿופֿצנטן יאַרהונדערט, האָבן דערגרייכט די ברעגעס פֿון קובאַ און זיך דאָרט באַזעצט. מיט שפּאַניש זײַנען זיי געווען באַקאַנט, אַזוי אַז מיטן לשון זײַנען זיי שוין געווען פֿאַרזאָרגט. אַ חוץ דעם האָט אַ כוואַליע ייִדן אַרויסגעוואַנדערט קיין קובאַ אין צוואַנציקסטן יאָרהונדערט פֿאַרן און נאָכן חורבן.

אַלץ אין איינעם גיט מען איבער, אַז קובאַ האָט פֿאַרמאָגט, נאָך איידער קאַסטראָ איז געקומען צו דער מאַכט אין 1959, פֿופֿצן טויזנט ייִדן און פֿינף שילן.

אין 2006 האָט די ייִדישע קהילה אין קובאַ אָפּגעמערקט הונדערט יאָר זינט די ייִדן האָבן זיך דאָרט באַזעצט, און אין 2007 האָט די „ניו־יאָרק טײַמס‟ פֿאַרשפּרייט די ידיעה, אַז עס געפֿינען זיך הײַנט פֿופֿצן הונדערט ייִדן, וואָס וווינען אין קובאַ; ס’רוב פֿון זיי — אין האַוואַנאַ.

אַן אַנקעטע פֿון דער ייִדישער קהילה האָט אַנערקענט 1,201 ייִדן בײַם פֿאַרשפּרייטן מצות און פּסחדיקע מאכלים אויף יום־טובֿ, און האָט געלאָזט וויסן, אַז קובאַ פֿאַרמאָגט איין כּשרע יאַטקע און אַ כּשרן קצבֿ אָבער עס איז אָפֿיציעל נישט פֿאַראַן דאָרט קיין איין רבֿ, כאָטש לעצטנס האָט זיך איינער דאָרט באַזעצט.

איצט קום איך ערשט צום אינטערעסאַנטן קאַפּיטל ווען מען האָט עקספּעדירט ייִדישע קינדער פֿון קובאַ.

ווען נאָר אַ נײַע מהומה באַפֿאַלט אַ ייִדישן ייִשובֿ, ווו עס זאָל זיך נישט געפֿינען, געשעט דאָס וואָס ס’געשעט מיט אַ סך ייִדישע ייִשובים איבער דער וועלט: מ׳אַנטלויפֿט. די גרויסע אַרויסוואַנדערונג פֿון קובאַ קיין אַמעריקע איז פֿאָרגעקומען ווען פֿידעל קאַסטראָ האָט איבערגענומען די מאַכט.

אַ סך קובאַנער ייִדן האָבן זיך באַזעצט אין מיאַמי, פֿלאָרידע, און לעבן דאָרט עד־היום אין קאָמפּאַקטע מאַסן, מיט אייגענע שילן און קאָמונאַלע צענטערס. צווישן זיי געפֿינען זיך אויך ספֿרדישע ייִדן פֿון די אַראַבישע לענדער.

דאָס יאָר איז געווען 1960. ווידעראַמאָל האָבן ייִדישע קינדער פֿאַרלאָזט זייערע היימען, די עלטערן האָבן זיך צעשײדט פֿון זייערע קינדער ווען מען האָט זיי אַרײַנגעשמוגלט קיין מיאַמי, פֿלאָרידע, און אַלץ בשתּיקה אונטער קאַסטראָס נאָז.

די אַרבעט פֿון אַרויסשמוגלען די קינדער האָט זיך גערופֿן „פּאַדראָ פּאַן‟, אונטער דער השגחה פֿון דער קאַטוילישער קירך און סאָציאַלער באַזאָרגונג פֿון די קאַטאָליקן אין פֿלאָרידע.

די פּליטה האָט געציילט אַלץ אין איינעם 1,448 קינדער; צווישן זיי — 396 ייִדישע קינדער, אַלץ קינדער פֿון ייִדישע עלטערן וואָס זײַנען ניצול געוואָרן פֿונעם חורבן.

דער ניו־יאָרקער „האַיאַס‟ האָט דאָ געשפּילט אַ ריזיקע ראָלע, פֿאַרזאָרגן זיי מיט געהעריקע דאָקומענטן און אויסגעצאָלט זייערע רײַזע־הוצאות.

אין מיאַמי האָט מען געפֿונען היימען פֿאַר די קינדער, וועלכע זײַנען געווען צעשײדט פֿון זייערע עלטערן און משפּחות. אָן דער ענגלישער שפּראַך האָבן זיך די ייִדישע קינדער געמוזט צוגעוויינען צו די נײַע באַדינגונגען. דאָ, אין אַמעריקע, האָט מען געפֿונען ייִדישע היימען פֿאַר זיי. יעדן חודש האָט אַ ייִדישע אַגענץ אויף זיי אַכטונג געגעבן ביז זיי האָבן זיך געקענט פֿאַראייניקן מיט די עלטערן.

מיט דער צײַט האָבן די קובאַנער ייִדן אויפֿגעשטעלט ייִדישע קאָמונאַלע אינסטיטוציעס אין דרום־פֿלאָרידע און זיי גערופֿן „די סירקל‟, דאָס רעדל. צווישן זיי האָבן אַ טייל געשאַפֿן אַ קובאַנער אָרקעסטער, וואָס האָט זיך גערופֿן „די בייגלס‟.

די געשיכטע מיט די געראַטעוועטע 396 קינדער איז פֿאַרשוויגן געוואָרן אין דער ייִדישער פּרעסע צוליב דער מורא אַז די פֿאַרבליבענע ייִדן, דער עיקר — די עלטערן פֿון די קינדער, וועלן צאָלן טײַער פֿאַרן אַוועקשיקן זייערע קינדער.

פֿאַר ייִדישע קינדער וואָס זײַנען פֿאַרבליבן אונטערן נאַצישן רעזשים, זײַנען אַ מיליאָן און אַ האַלב ייִדישע קינדער אומגעקומען צוזאַמען מיט זייערע עלטערן, ברידער, שוועסטער, באָבעס און זיידעס און אַוועק מיטן רויך. דאָ און דאָרט האָבן זיך געראַטעוועט רעשטלעך פֿון זיי, אַ סך פֿון זיי זײַנען געבליבן יתומים אויפֿן לעבן.

איז דען פֿאַראַן אַ פֿאָלק אין דער וועלט־געשיכטע, וואָס האָט געליטן אַזעלכע פֿאַרלוסטן? צווישן זיי — אַ מיליאָן אַרמענער? דאָס ברענגט מיך אויפֿדאָסנײַ צום געדאַנק, וווּ שטעקט ערגעץ דער אכזר אין אונדז, די בעסטיע, די חיה אין מענטשן־געשטאַלט וואָס איז פֿעיִק אויסצומאָרדן גאַנצע פֿעלקער מיט קינדער אונטער פֿאַרשיידענע אומשטענדן? אָבער לאָמיר אָפּלאָזן די שווערע געדאַנקען און אומקערן זיך צום אָפּפֿלוס פֿון קובאַנער ייִדישע קינדער.

און אַזוי ווי איך געפֿין זיך נאָך אַלץ אין פֿלאָרידע, פֿאַרנעם איך זיך מיט ייִדישער לערערײַ. צווישן מײַנע סטודענטן געפֿינט זיך אַ קובאַנער ייִד, וועלכער איז געקומען קיין אַמעריקע מיטן קינדער־טראַנספּאָרט פֿון קובאַ אין 1960 אונטער אַ פּראָטאָקאָל פֿון שאַ־שטיל.

ווען נישט מײַן סטודענט, וואָלט איך קיין מאָל נישט געוווּסט, אַז עס זײַנען אָפּגעראַטעוועט געוואָרן 396 ייִדישע קינדער פֿון קאַסטראָס רעזשים.

הײַנט זײַנען שוין די קינדער אויסגעוואַקסן, אַליין געוואָרן עלטערן, באָבעס און זיידעס, און זייער געשיכטע איז שוין אויפֿגעדעקט געוואָרן.