קהילה

פֿאַרוואָס זאָל „עמלק‟ צאָלן אינדולגענציעס?

Why Should "Amalek" Pay Indulgences?

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אַ צאָל ישׂראלדיקע לינקע אַקטיוויסט־גרופּעס קעמפֿן אויך קעגן דעם פּריזיוו, אָבער ווי אַ פּראָטעסט קעגן די מיליטערישע אַקציעס פֿון דער אַרמיי. איך קען פּערזענלעך עטלעכע ישׂראלים, וואָס זענען צוליב דעם געזעסן אין טורמעס אָדער געמוזט עמיגרירן. נישט לאַנג צוריק, האָט דער מחבר פֿון די שורות דערציילט וועגן דעם אַמאָליקן תּל־אָבֿיבֿער הויפּט־רבֿ, משה־אַבֿיגדור עמיאל. אין די סוף 1930ער יאָרן, האָט דער דאָזיקער דענקער דערקלערט, אַז די תּורה זאָגט „לא תרצח‟ אָן קיין איבעריקע תּנאָים. מע טאָר נישט דערהרגענען אַ מענטש, זאָל ער זײַן אַ ייִד, אַן אַראַבער אָדער אַפֿילו אַן עכטער מזיק, כּל־זמן זײַן שולד איז נישט קלאָר אויף הונדערט פּראָצענט. אין איינעם פֿון זײַנע בריוו שרײַבט ער בפֿירוש, אַז מע טאָר נישט „אַטאַקירן אַפֿילו אַ גאַנצע באַנדע אַראַבישע מערדער, אויב ס׳איז פֿאַראַן איין שאַנס אין אַ טויזנט, אַז איינער פֿון זיי קאָן זײַן אומשולדיק‟.

עמיאל איז געווען אַ ליטוואַק־שבליטוואַק, אַן אויסגעצייכנטער תּלמיד פֿון דער טעלזער, בריסקער און ווילנער ישיבֿות, וועלכער האָט באַקומען אַ סמיכה פֿון די גרעסטע ליטווישע גאונים. פֿון זײַנע פּאָזיציעס קומט אַרויס, אַז הײַנט וואָלט ער אויך געקעמפֿט קעגן דעם פּריזיוו, אָבער גיכער צוזאַמען מיט די וועלטלעכע לינקע. אַדרבה, מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן, אַז אין די הײַנטיקע כּמו־ליטווישע חרדישע קרײַזן וואָלט מען געקאָנט באַטראַכטן אַזאַ רבֿ ווי אַ „שותּף פֿון עמלק‟ — דווקא צוליב זײַן גלײַכער באַציִונג צו אַלע מענטשן און שײַכות צו דער וועלטלעכער קולטור.

ס׳איז מערקווירדיק, אַז אין דער רוסישער אימפּעריע, נישט געקוקט אויף די כּסדרדיקע אַנטיסעמיטישע געזעצן און רדיפֿות, האָבן אַ גאַנצע ריי פּראָמינענטע ליטווישע רבנים זיך באַצויגן גאַנץ פּאָזיטיוו צו דער אַרומיקער וועלט. למשל, הרבֿ אַריה־לייב ליפּקין, אַ גרויסער ליטווישער רבֿ און מקובל, איז געווען אַ פּלימעניק און אַן אָנגעזעענער תּלמיד פֿון רב ישׂראל סאַלאַנטער, דעם גרינדער פֿון דער מוסר־באַוועגונג אינעם הײַנטיקן ליטוויש־ישיבֿישן נוסח ייִדישקייט. אינעם יאָר 1895 האָט ער אַרויסגעגעבן דעם ספֿר „דבֿרי ידידיה‟ — אַן אינטערעסאַנטער פּירוש אויף שיר־השירים, וווּ עס ווערט דערמאָנט דער ענין פֿון נישט־ייִדישע צדיקים.

לויטן דאָזיקן ספֿר, זענען בײַ יעדן פֿאָלק פֿאַראַן אייגענע גרויסע חכמים און צדיקים, וואָס, אַ דאַנק זיי, איז דער אייבערשטער דן לכּף־זכות די וועלט. די פֿראַזע „אלף כּסף‟ אינעם פּסוק איז מרמז אויף טויזנט אַזעלכע ליכטיקע מענטשן. נישט געקוקט אויף די שוועריקייטן פֿון יענער תּקופֿה, האָט דער דאָזיקער קלאַסישער ליטוואַק, להיפּוך צו שטיינמאַן, נישט באַטראַכט די גויים ווי „רוצחים און טיפּשים‟, און זיכער נישט געגלייבט, אַז די גאַנצע וועלט עקזיסטירט, כּדי צו באַזאָרגן די ישיבֿות מיט געלט.

אַ גרויסער חלק פֿונעם קלאַסישן „ספֿר־הברית‟ איז געווידמעט דער טעמע פֿון אַחדות און ליבשאַפֿט צווישן אַלע מענטשן. דער מחבר, רבי פּינחס־אליהו האָראָוויץ, איז געווען אַ גרויסער מקובל און בעל־מוסר פֿון ווילנע. ער באַציט זיך אויך מיט אַ שאַרפֿער קריטיק צום ישיבֿישן בטלנות און רופֿט די ייִדן צו פֿאַרנעמען זיך מיט פּראָדוקטיווער אַרבעט.

דער מחבר פֿון די שורות האָט אַן אויסגאַבע פֿונעם דאָזיקן ספֿר, וואָס גאָר פֿרומע ייִדן האָבן אַרויסגעגעבן אינעם ירושלימער קוואַרטאַל מאה־שערים. אַ סך שטאַרק פֿרומע דעמאָנסטראַנטן, אַרײַנגערעכנט די ייִדיש־רעדנדיקע תּושבֿים פֿונעם דאָזיקן קוואַרטאַל, מאָטיווירן זייער קעגנערשאַפֿט צום פּריזיוו מיט דער אַלגעמיינער קריטיק פֿון דער ציוניסטישער אידעאָלאָגיע און עטישע כּוונות — צומאָל טאַקע אין שײַכות מיט אַזעלכע באַקאַנטע מוסר־ספֿרים, ווי דער „ספֿר־הברית‟ און די ווערק פֿונעם גרויסן דײַטשיש־ייִדישן דענקער הרבֿ שמשון־רפֿאל הירש.

הגם אַזעלכע פֿרומע גרופּעס — למשל, די סאַטמאַרער און „תּולדות־אַהרנער‟ חסידים — באַציִען זיך אָפֿט מיט אַ היפּש איבערגעטריבענער נעגאַטיווקייט צו דער וועלטלעכער קולטור, איז זייער קענגערשאַפֿט צום פּריזיוו אָרנטלעך, מאָראַליש מאָטיווירט און נישט פֿאַרבונדן מיט דער פּאַראַזיטישער צבֿיעותדיקער קריגערײַ איבער די סובסידיעס; זיי זאָגן זיך פּרינציפּיעל אָפּ פֿון דער רעגירונג־שטיצע און פּראָטעסטירן לשם־שמים.

וואָס קאָן מען אָבער זאָגן, ווען מע וויל נישט דינען אין דער אַרמיי צוליב דער שׂינאה צו די גויים און „גוייִשקייט‟, כּדי צו לעבן ווײַטער אויפֿן חשבון פֿון די, וואָס ווערן באַטראַכט, מיטאַמאָל, ווי „מסירת־נפֿשדיקע צדיקים‟ און „פֿאַרשאָלטענע עמלקים‟, פֿאָלגנדיק דערבײַ די צווייפֿהאַפֿטיקע איבערדערציילטע דעות פֿון אַ הונדערט־יאָריקן זקן?

אין דער תּקופֿה פֿון די דערמאָנטע קלאַסישע ליטווישע רבנים, וואָלט אַ ייִדישער דראַמאַטורג געקאָנט שאַפֿן וועגן אַזאַ לאָגיק אַ סאַטירישע קאָמעדיע — פֿאַרשטייט זיך, אויף ייִדיש. די הײַנטיקע ווערסיע פֿון דער דאָזיקער „קאָמעדיע‟, געשפּילט אויף ענגליש פֿאַר די אַמעריקאַנער ישיבֿה־תּלמידים, קלינגט אָבער נישט ווי אַ געראָטענע פּורים־שפּיל.