ייִדיש־וועלט

ד׳׳ר שעכטערס „ליבע־קאַרטלעך‟

Dr. Schaechter‘s Sex Terminology

פֿון דזשאָרדין קוציק

דער באַקאַנטער ייִדישער לינגוויסט, ד׳׳ר מרדכי שעכטער, האָט געאַרבעט כּמעט זעכציק יאָר אויף זײַנע פֿאָרשונגען איבער דער ייִדישער שפּראַך. פֿאַר זײַן אָנקומען אין אַמעריקע אין 1951 האָט ער פֿאַרענדיקט דעם דאָקטאָראַט אין לינגוויסטיק בײַם ווינער אוניווערסיטעט, וווּ ער האָט אָנגעשריבן זײַן דיסערטאַציע וועגן ייִדישע ווערבן. אין אַמעריקע האָט ער, נאָך זײַנע לערנביכער, פֿילצאָליקע אַרטיקלען און אַרבעט ווי דער רעדאַקטאָר פֿונעם זשורנאַל „ייִדישע שפּראַך‟, אויך אַרויסגעגעבן גלאָסאַרן פֿון ייִדישע טערמינען אויף פֿאַרשידענע געביטן פֿונעם לעבן, ווי „די געוויקסן־וועלט אין ייִדיש‟ (2005) און „טראָגן, האָבן און פֿריִיִקע קינדער־יאָרן‟ (1991). דורך די אַלע יאָרן פֿון אַרבעטן לטובֿת דער ייִדישער שפּראַך ווי אַן אַקטיוויסט, פּראָפֿעסאָר און קולטור־טוער איז ער ווײַטער אָנגעגאַנגען מיט זײַנע פֿאָרשונגען איבער דער ייִדישער לעקסיקאָגראַפֿיע.

אינעם פּשוטסטן זין האָט ד׳׳ר שעכטער אַדורכגעפֿירט זײַן לעקסיקאָגראַפֿישע אַרבעט ווי אַ געמיש פֿון אַ זאַמלער און אַ דעטעקטיוו; ווען ער האָט געלייענט אָדער געהערט אַ ייִדיש־וואָרט, וואָס איז אים געווען אינטערעסאַנט, האָט ער דאָס וואָרט פֿאַרשריבן אויף אַ קאַרטל, צוזאַמען מיטן זאַץ, אין וועלכן מע האָט עס באַניצט. דערנאָך האָט ער אַרײַנגעלייגט דאָס קאַרטל אין אַ שאַכטל לויט דער קאַטעגאָריע, צו וועלכער דאָס וואָרט האָט געהערט, און דאָס קאַרטל אַײַנגעסדרט אַלפֿאַבעטיש לויט זײַן ענגלישן טײַטש.

אין די זעלביקע שאַכטלעך האָט ער אויך אַרײַנגעלייגט אויסצוגן פֿון אַרטיקלען אויף ענגליש און אַנדערע שפּראַכן, אין וועלכע ער האָט אונטערגעשטראָכן ווערטער און טערמינען, פֿאַר וועלכע ער האָט געוואָלט געפֿינען (אָדער שאַפֿן) אַ ייִדישן עקוויוואַלענט.

די אַלע ווערטער, פֿאָרזיכטיק אַײַנגעסדרט אין ד׳׳ר שעכטערס קאַרטאָטעקן, האָט ער אָנגעשריבן אויף מער ווי אַ מיליאָן קאַרטלעך. ער האָט פּלאַנירט אַרויסצוגעבן אַ ווערטערבוך פֿון ייִדישע טערמינען פֿאַרן 21סטן יאָרהונדערט אויפֿן סמך פֿון אָט דער מאַסיווער לעקסיקאָגראַפֿישער זאַמלונג, אָבער, ער האָט לײַדער, ניט דערלעבט צו פֿאַרענדיקן דעם פּראָיעקט. זײַנע אינטעלעקטועלע יורשים, וואָס פֿירן הײַנט אָן מיט דעם פּראָיעקט, בראָש מיט זײַן טאָכטער גיטל־שעכטער ווישוואַנאַט, ד׳׳ר הערשל גלעזער און ד׳׳ר חוה לאַפּין וועלן אין גיכן אַרויסגעבן דעם ערשטן נוסח פֿונעם ווערטערבוך דורך דער „ייִדיש־ליגע‟.

ס׳רובֿ פֿון די שאַכטלעך ייִדישע ווערטער בלײַבן איצט בײַ דער מאַנשאַפֿט, וואָס אַרבעט אויפֿן ווערטערבוך. געוויסע געפֿינען זיך אָבער אין אַנדערע ערטער. צווישן זיי געפֿינט מען דרײַ שאַכטלעך מיט קאַרטלעך אויף דער טעמע „ליבע‟, וועלכע זענען איצט בײַ ד׳׳ר שעכטערס זון בנימין אין דער היים.

די־אָ ליבע־קאַרטלעך זענען שוין געוואָרן אַ שטיקל לעגענדע בײַ געוויסע יונגע ייִדישיסטן. זייער אָפֿט הערט מען אויף דער ייִדיש־וואָך צי אויף אַנדערע ייִדישיסטישע אונטערנעמונגען, ווען די יונגע ייִדישיסטן האָבן די געלעגנהייט צו רעדן צווישן זיך אָפּגעזונדערט פֿונעם עלטערן דור, ווי עמעצער פֿרעגט, ווי אַזוי דריקט מען אויס אויף אַן אויטענטישן ייִדיש אַ געוויסן ענגלישן טערמין, וואָס האָט צו טאָן מיט ליבע אָדער סעקס. געוויינטלעך, ווייסט קיינער ניט דעם ענטפֿער. אַזעלכע טערמינען, בפֿרט די סאַמע פּיקאַנטסטע, לערנט מען דווקא ניט פֿון די עלטערן, נאָר פֿון שול־חבֿרים אָדער פֿון דער טעליוויזיע. מיט ייִדיש, פֿאַרשטייט זיך, איז דער נאָרמאַלער פּראָצעס פֿון קולטורעלער טראַנסמיסיע איבערגעריסן געוואָרן, און אַ סך ווערטער פֿעלן אויס דעם ייִנגערן עולם.

פֿון ווײַנרײַכס ווערטערבוך האָט מען ביז לעצטנס אַזעלכע טערמינען ניט געקענט אויסלערנען, ווײַל ניט געקוקט אויף אַלע זײַנע לינגוויסטישע מעלות, איז אריאל ווײַנרײַך געווען, אַ פּנים, אַ שעמעוודיקער; אַפֿילו דאָס וואָרט „פּישן‟ האָט מען ניט אַרײַנגענומען אין זײַן ווערטערבוך. (אַנשטאָט אים גיט ער - „אורינירן‟ און „משתּים זײַן‟ - ווערטער, וואָס געהערן גיכער צו פּראָפֿעסאָרן און רבנים, איידער צו ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר.)

נחום סטוטשקאָווס „אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך‟ פֿאַרמאָגט יאָ אַ סך ווערטער, וואָס האָבן צו טאָן מיט ליבע און סעקס, אַפֿילו אַ פּאָר עכט ניבֿול־פּהיִקע, אָבער פֿונעם „אוצר‟ קען מען באמת ניט אַלעמאָל וויסן גענוי, וואָס אַ געוויס וואָרט באַטײַט. איז, ביז מע האָט פֿאַרעפֿנטלעכט דעם ענגלישן נוסח פֿון יצחק ניבאָרסקיס „ייִדיש־פֿראַנצייזיש ווערטערבוך‟ זענען כּמעט די אַלע ווערטער געווען ניט בנימצא אין קיין לעקסיקאָגראַפֿיש ווערק. צוליב דעם, אויף דער פֿראַגע, „וווּ קען מען זיך דערוויסן, ווי אַזוי מע וואָלט געקענט זאָגן hook-up אָדער french kissing אויף ייִדיש?‟ האָט מען געענפֿערט „אפֿשר ליגט דער ענטפֿער אין ד׳׳ר שעכטערס קאַרטאָטעקן‟.

פֿאַראַכטאָגן בין איך געקומען צו בנימין שעכטערס צו גאַסט כּדי אַדורכצובלעטערן די ליבע־ווערטער, וואָס זײַן פֿאָטער האָט צונויפֿגעזאַמלט במשך פֿון די אַלע יאָרן. אין זײַן דירה אין טשעלסי, אויפֿן דרומדיקן טייל פֿון מאַנהעטן, האָט ער מיר צו ערשט געבעטן, איך זאָל דערקלערן די לייענער פֿונעם „פֿאָרווערטס‟, אַז געוויסע ווערטער אין די קאַרטאָטעקן זענען ניט קיין לעקסיקאָגראַפֿישע פּסק־דינים, נאָר סתּם פֿאָרשלאָגן פֿון ווערטער, וועלכע ד׳׳ר שעכטער האָט אַליין געשאַפֿן. קען זײַן, האָט בנימין דערקלערט, אַז ד׳׳ר שעכטער וואָלט אַליין שפּעטער ניט געהאַלטן פֿון געוויסע זײַנע פּרוּוון און פֿון אַנדערע וואָלט ער דווקא יאָ געהאַלטן.

ניט געקוקט אויף דעם וואָס ד׳׳ר שעכטערס ליבע־טערמינען נעמען אויך ניט אַרײַן קיין סך עכטע ניבֿול־פּהיִקע ווערטער (זאָרגט זיך ניט, אַזעלכע ווערטער וואָלט איך סײַ־ווי־סײַ ניט אָנגעשריבן אין אַ צײַטונג), נעמט עס יאָ אַרײַן אַ סך טשיקאַווע ווערטער און אויסדרוקן פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, וואָס מע וואָלט ניט געפֿונען אין קיין שום ווערטערבוך. צוויי אַזעלכע עכט־ייִדישע אויסדרוקן זענען „צו זײַן אַ קנאַק אין בעט‟, וואָס ד׳׳ר שעכטער האָט איבערגעזעצט ווי „To thrive in the sack‟, און „צושטעלן אַ בײַכל‟, וואָס ער האָט געטײַשט ווי „To knock up‟. פֿאַר „French-kissing‟ ברענגט שעכטער אַ ציטאַט פֿאַרן טשיקאַוון ייִדישן טערמין „פּאַריזיווען‟. אַנדערע אַזעלכע טשיקאַווע ווערטער, פֿאַר וועלכע שעכטער האָט צוגעשטעלט אַ קלאָרן ציטאַט פֿון אַ ייִדישן מקור זענען: „ליבע־פֿעטער‟ „Sugar-Daddy‟, „זי האָט פֿאַרפֿלאָכטן אַ קוילעטש‟ „He‘s not getting any‟ און עראָטאָמאַן (עמעצער, וואָס איז אַדיקטירט צו סעקס).

אויך אינטערעסאַנט זענען אַ סך ווערטער, וואָס האָבן עקזיסטירט כּמעט־נאָר אין אַ פֿאָרמעל מעדיצינישן קאָנטעקסט, אָבער זענען הײַנט מער־ווייניקער פֿאַרגעסן געוואָרן. אין דער קאַטאַגאָריע געפֿינט מען אַזעלכע ווערטער ווי „געניטאַל־בערגל‟ (mons pubis), „פּאָלוציע‟ (nocturnal emission), און „די צײַט‟ (מענסטרואַציע).

ווי איינער, וואָס האָט שטאַרק געהאַלטן, אַז ייִדיש מוז זיך האַלטן מיט די נײַע צײַטן, כּדי צו בלײַבן אַקטועל און רעלעוואַנט, קען מען אויך זען אין דער קאָלעקציע אַ סך ווערטער, וואָס ד׳׳ר שעכטער האָט אַליין געפּרוּווט אויסטראַכטן, אויפֿן סמך פֿון אַן ענליש וואָרט, וואָס האָט אָפּגעשפּיגלט אַ נײַעם באַגריף. פֿאַר ווערטער, וואָס האָבן צו טאָן מיט דער LGBT־קהילה האָט ער, למשל, פֿאָרגעשלאָגן „פֿאַרשטעלניק‟ פֿאַר „drag-queen‟ און „האָמאָבאַר‟ פֿאַר „gay bar‟. פֿאַר באַגריפֿן, וואָס האָבן צו טאָן מיט סעקסועלע פֿאַרברעכנס, וועגן וועלכע מע האָט זייער ווייניק גערעדט פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה, האָט ער פֿאָרגעלייגט אַזעלכע טערמינען ווי „ראַנדקע־געוואַלד‟ (date-rape) און „באַנדע/גרופּע־גוואַלד‟.

אפֿשר די סאַמע טשיקאַווסטע זענען די טערמינען, וואָס שפּיגלען אָפּ די נײַע סעקסועלע פֿירונגען אָנהייבנדיק פֿון די 1960ער יאָרן, ווען דאָס סעקסועלע לעבן אין אַמעריקע האָט זיך ליבעראַליזירט אויף אַ ראַדיקאַל־גיכן אופֿן און דאָס האָבן סעקס פֿאַר דער חתונה איז געוואָרן אַן אָנגענומענער טייל פֿונעם אַמעריקאַנער לעבנס־שטייגער.

צווישן אַזעלכע ווערטער געפֿינט מען ייִדישע טערמינען ווי „אייננאַכטל‟ (one night stand), „אָנקניפּווערטער‟ (pick-up line), און „גיכעלע‟ און „אַרײַנכאַפּ‟ (quickie). פֿאַרן באַגריף „סעקסי‟ אַליין האָט ד׳׳ר שעכטער פֿאָרגעלייגט „צוציִיִק‟, „יצר־הרעדיק‟ און „סעקסי‟, אַן אינטערנאַציאָנאַל וואָרט, וואָס מע פֿאַרשטייט איבער דער גאָרער וועלט.

די פּאָר הונדערט „ליבע־קאַרטלעך‟ זענען, פֿאַרשטייט זיך, בלויז אַ קלייניקער טייל פֿון ד׳׳ר שעכטערס מאַסיווער לינגוויסטישער זאַמלונג. די ווערטער זענען אויך ווײַט ניט צווישן די, וואָס האָבן געהערט צו זײַנע הויפּט־אַקאַדעמישע אינטערעסן אַזוי ווי געוויקסן, די נעמען פֿון שטעט און שטעטלעך און פּעריפֿראַסטישטע ווערבן. זיי שפּיגלען אָבער יאָ אָפּ אַן אינטערעסאַנטן און ווייניק דערמאָנטן אַספּעקט פֿון דער ייִדישער קולטור און שפּראַך, וואָס די לינגוויסטישע פֿאָרשער האָבן, צום טייל, באַשלאָסן צו פֿאַרשווײַגן.

הײַנט זעט עס אָבער אויס, אַז דאָס שווײַגעניש וועט זיך באַלד ענדיקן, ווײַל אַ ריי יונגע פֿאָרשער, בראָש פֿון ד׳׳ר זוהר ווײַמאַן־קעלמאַן, וואָס האָט לעצטנס באַקומען אַ סטיפּענדיע פֿונעם „צענטער אויפֿן נאָמען פֿון מאַקס ווײַנרײַך‟ בײַם „ייִוואָ‟, כּדי אויסצופֿאָרשן שעכטערס „ליבע־קאַרטלעך‟, פּלאַנירן צו שרײַבן וועגן דער וועלט פֿון ליבע און סעקס אויף ייִדיש אין די קומענדיקע יאָרן.