די אָקופּירטע שטאָט אָדעס

The Occupied City of Odessa

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published June 01, 2014, issue of June 20, 2014.

דאָס בוך „אָדעס: דאָס לעבן אונטער דער אָקופּאַציע, 1941־1944‟
דאָס בוך „אָדעס: דאָס לעבן אונטער דער אָקופּאַציע, 1941־1944‟

די צװײטע װעלט־מלחמה בלײַבט אין רוסלאַנד עד־היום דאָס װיכטיקסטע היסטאָרישע געשעעניש. בעת די אָפֿיציעלע פּראָפּאַגאַנדע באַנוצט זיך מיט דער מלחמה־טעמע װי אַ געװער אינעם פּאָליטישן קאַמף קעגן דער ליבעראַלער אָפּאָזיציע, פֿירן די היסטאָריקער אַן ערנסטע פֿאָרשערישע אַרבעט איבער יענע פֿראַגעס, װאָס זײַנען געװען פֿאַרװערט אין דער סאָװעטישער צײַט. די סאַמע „גליטשיקע‟ פֿון זײ איז דער ענין, ווען די סאָװעטישע בירגער האָבן מיטגעאַרבעט מיט דעם שׂונא אױף די אָקופּירטע טעריטאָריעס. דאָס נײַע בוך „אָדעס: דאָס לעבן אונטער דער אָקופּאַציע, 1941־1944‟ (מאָסקװע, „ראָסספּען‟, אונטער דער רעדאַקציע פֿון פּראָפֿעסאָר אָלעג בודניצקי) שילדערט די טאָג־טעגלעכע װירקלעכקײט פֿון דער שטאָט אונטער דער רומענישער מיליטערישער שליטה.

די שטאָט אָדעס איז געװען אַ יוצא־דופֿן צװישן די סאָװעטישע שטעט אױף די גרױסע טעריטאָריעס, װאָס די רױטע אַרמײ האָט פֿאַרלױרן בעתן אָפּטרעטן אין די ערשטע חדשים פֿון דער מלחמה. נאָך דעם, װי די דײַטשישע אַרמײ האָט פֿאַרכאַפּט די שטאָט אין אָקטאָבער 1941, האָט היטלער זי איבערגעגעבן צו זײַן שותּף, דעם רומענישן דיקטאַטאָר אַנטאָנעסקו. אָדעס איז געװאָרן די הױפּטשטאָט פֿון טראַנסניסטריע, דער געגנט צװישן די טײַכן דנעסטער און דרום־בוג (דער דרומדיקער טײל פֿון פּאָדאָליע) — אַ מין רומענישע קאָלאָניע. אָבער אין אונטערשייד צו אַנדערע, קלענערע שטעט און שטעטלעך פֿון טראַנסניסטריע, װוּ די רומענער האָבן געמאַכט געטאָס פֿאַר אָרטיקע ייִדן און דערצו נאָך אַרײַנגעטריבן אַהין אױך ייִדן פֿון בעסאַראַביע און בוקאָװינע, איז אָדעס געװען „ייִדן־פֿרײַ‟. די רומענישע אַדמיניסטראַציע האָט דעפּאָרטירט בערך הונדערט טױזנט ייִדן אין אַ פּאָר דערפֿער, װוּ זײ זײַנען דערהרגעט געװאָרן דורך די רומענישע זעלנער און אָרטיקע דײַטשישע קאָלאָניסטן.

דאָס בוך נעמט אַרײַן דרײַ רוסישע מעמואַרן װעגן אָדעס אונטער דער רומענישער אָקופּאַציע. אײנער פֿון די מחברים, ניקאָלײַ פֿעװר, איז געװען אַ זשורנאַליסט פֿאַר דער בערלינער רוסישער צײַטונג. נאַטירלעך, אַז בעת דער מלחמה איז ער געװען אַ גרױסער אָנהענגער פֿונעם נאַצי־רעזשים. ער האָט געמאָלט דאָס לעבן אינעם אָקופּירטן סאָװעטן־פֿאַרבאַנד אין ראָזעװע פֿאַרבן. נאָך דער מלחמה האָט ער באַקומען אַ מקום־מיקלט אין אַרגענטינע, װוּ ער האָט פֿאַרעפֿנטלעכט זײַנע זכרונות. זײַן שטימונג האָט זיך אַ ביסל געביטן, אָבער זײַן סימפּאַטיע צו נאַציסטישער אידעאָלאָגיע, זײַן שׂנאה צו ייִדן און באָלשעװיקעס איז פֿאַרבליבן.

פֿעװר שילדערט די רומענישע שטאָט אָדעס װי אַ מין גן־עדן אין מיטן גיהנום. די שטאָט איז לעבעדיק, אומעטום קראָמען, האָטעלן, רעסטאָראַנען, טעאַטערס. די רומענישע בעלי־ביתּים זײַנען פֿרײַנדלעך און העפֿלעך. עס זעט אויס פֿון די באַשרײַבונגען, אַז אָדעס האָט ניט געלעבט אַזױ גוט ניט פֿאַר, און ניט נאָך דער מלחמה. פֿעװר האָט געשריבן זײַנע רעפּאָרטאַזשן פֿון אָדעס האַרבסט 1943, אָבער די פּובליקאַציע איז אָפּגעשטעלט געוואָרן דורך דער דײַטשישער צענזור, און ער האָט פֿאַרלױרן זײַן שטעלע. די סיבה דערפֿון איז ניט קלאָר, מין הסתּם, האָבן זײַנע שבֿחים פֿון די רומענער ניט געװען צום האַרצן זײַנע דײַטשישע בעלי־ביתּים.

אַ סך גרעסער און װאָגיקער איז דער מעמואַר פֿון מיכאַיִל מאַנוּילאָװ, וואָס ער האָט אָנגעשריבן פֿאַר דער „פּראָגראַם פֿאַר דער פֿאָרשונג פֿון סאָװעטן־פֿאַרבאַנד‟ פֿונעם רוסישן אינסטיטוט בײַם קאָלומביע־אוניװערסיטעט אין ניו־יאָרק, אין די 1950ער יאָרן. דער מחבר האָט געהערט צו דער אַלטער רוסישער אינטעליגענץ, װאָס האָט פֿײַנט געהאַט די סאָװעטישע מאַכט, אָבער געמוזט זיך צופּאַסן צו דעם רעזשים. די רומענישע אָקופּאַציע האָט אױפֿגעװעקט בײַ אים נײַע האָפֿענונגען אױף דעם „אױפֿלעבן‟ רוסלאַנד.

מאַנוּילאָװ האָט בדעה געהאַט צו שילדערן אַ פּרטימדיק בילד פֿון אַלע אַספּעקטן פֿונעם אָדעסער לעבן. ער האָט אָנגעהױבן פֿון דער עװאַקואַציע פֿון דער רױטער אַרמײ און פֿאַרענדיקט מיט די לעצטע אָקופּאַציע־טעג, װען ער און זײַן משפּחה זײַנען אַנטלאָפֿן צוזאַמען מיט די רומענישע און דײַטשישע חיילות. אָבער ער האָט ניט באַװיזן מקײם צו זײַן דעם גאַנצן פּלאַן זײַנעם, װאָס האָט, צװישן אַנדערע טעמעס, פֿאַרמאָגט אױך אַ באַזונדערן קאַפּיטל װעגן ייִדן. אין אונטערשיד צו פֿעװרן, האָט מאַנוּילאָװ פֿײַנט געהאַט די דײַטשן און די נאַציסטישער אידעאָלאָגיע. דערפֿאַר האָט ער זיך באַצױגן צו ייִדן מיט אַ געװיסער סימפּאַטיע, הגם קײן סך ידיעות זײַנען אין דעם פֿאַראַנענעם טעקסט ניטאָ, װײַל דאָס קאַפּיטל װעגן ייִדן האָט ער ניט אָנגעשריבן.

װי עס באַמערקט דער רעדאַקטאָר פֿונעם באַנד, האָט מאַנוּילאָװס באַציִונג צו דער אָקופּאַציע אָפּגעשפּיגלט די שטימונג פֿון אַ היפּשער צאָל אַנטיסאָװעטיש־געשטימטע „אינערלעכע עמיגראַנטן‟ אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד. ער האָט געלױבט די רומענישע מאַכט פֿאַר דערלױבן פּריװאַטע אונטערנעמונגען און פֿאַרן עפֿענען רוסישע שולן און אוניװערסיטעטן. אין אונטערשיד צו די דײַטשן, האָבן זיך די רומענער ניט גענײטיקט אין די רעסורסן פֿון טראַנסניסטריע און ניט קאָנפֿיסקירט עסנװאַרג בײַ די פּױערים. חוץ דעם, האָבן זײ ליב געהאַט אַ שיין לעבן מיט רעסטאָראַנען און טעאַטערס; און דורך כאַבאַר האָט מען געקאָנט בײַ זײ באַקומען כּמעט אַלץ. אַזױ אַרום האָט די אָרטיקע באַפֿעלקערונג באמת געלעבט „װי גאָט אין אָדעס‟. קײן שטאַרקער װידערשטאַנד קעגן דער אָקופּאַציע איז אין אָדעס ניט געװען ביז די סאַמע לעצטע טעג, און דער גורל פֿון ייִדן, װאָס זײַנען אַכזריותדיק אומגעבראַכט געװאָרן שוין אינעם ערשטן יאָר פֿון דער אָקופּאַציע, איז קײנעם ניט אָנגעגאַנגען.