צווישן ישׂראל־פֿילם און האָליוווּד

Between Israeli cinema and Hollywood

אַסי דיין ז״ל
אַסי דיין ז״ל

פֿון עדי מהלאל

Published June 13, 2014, issue of July 04, 2014.

אין 1998 איז אַרויס אַסי דיינס דריטער פֿילם פֿון דער טרילאָגיע, וואָס האָט זיך געהאַט אָנגעהויבן מיט זײַן מײַסטערווערק „דאָס לעבן על-פּי אַגפֿאַ‟ (החיים על פּי אַגפֿאַ, 1992), איז ממשיך געווען מיטן פֿילם „אַן עלעקטרישע קאָלדרע מיטן נאָמען משה‟ (שׂמיכה חשמלית ושמה משׁה, 1995), און זיך פֿאַרענדיקט מיט „הער באַום‟ (מיסטער באַום). „דאָס לעבן על-פּי אַגפֿאַ‟ האָט געוויזן זייער אַ פֿינצטער בילד פֿון דער ישׂראלדיקער געזעלשאַפֿט דורך אַ סיפּור-המעשׂה, וואָס קומט פֿאָר אין משך פֿון איין אָוונט אין אַ תּל-אָבֿיבֿער שענק, וווּ כּלערליי רעפּרעזענטאַטיווע טיפּן זאַמלען זיך צונויף און שטויסן זיך צונויף ביזן ביטערן סוף.

אַנטקעגן דער טונקעלער דראַמאַטישקייט פֿון „אַגפֿאַ‟, האָבן די צוויי ווײַטערדיקע פֿילמען — „אַן עלעקטרישע קאָלדרע מיטן נאָמען משה‟ און „הער באַום‟ — שוין געהערט צו אַן אַנדער זשאַנער, דער זשאַנער פֿון דער שוואַרצער קאָמעדיע. אין ביידע פֿילמען האָבן זיך אין תּוך געפֿירט פֿילאָסאָפֿישע עקזיסטענציאַליסטישע דיסקוסיעס מכּוח דעם מהות פֿון לעבן, און בעיקר, וועגן דער לעבנס־אומזיסטיקייט. בײַם אָנהייב פֿון „הער באַום‟, דערוויסט זיך דער הויפּט־העלד באַום, אַ פּירסום־דירערקטאָר פֿון זון-ברילן אין זײַנע פֿופֿציקער (געשפּילט דורך אַסי דיין אַליין), אַז אים איז געבליבן צו לעבן נאָר צווישן 90 און 92 מינוט, מחמת אַ קראַנקייט.

דער אויסדויער פֿון באַומס לעבן איז נישט על-פּי פֿאַל גלײַך צו דעם אויסדויער פֿון אַ סטאַנדאַרטן פֿילם, ווײַל די סיטואַציע דערמעגלעכט דעם רעזשיסאָר נישט בלויז צו שאַפֿן אַן אייגנאַרטיקע סאַטירע אויף דער ישׂראלדיקער געזעלשאַפֿט, נאָר אויך צו פֿירן אַ דיסקוסיע וועגן דער פֿילם-קונסט בכלל. בעת דער דאָזיקער דיסקוסיע קריטיקירט דיין די דאָמינירונג פֿון דער האָליוווּדער באַנאַלקייט איבער די מענטשלעכע לעבנס, בשעת הער באַומס באַוווּסטזײַן שוועבט כּסדר צוויש, דער פֿאַנטאַזיע (האָליוווּד) און דער (ביטערער) וואָר.

די סאָציאַלע אַספּעקטן פֿון דער אַמעריקאַנער דאָמינירנדיקער פֿילם-אינדוסטריע ווערן אויך שאַרף באַהאַנדלט: די אַנגליציזמען אין דער ישׂראלדיקער שפּראַך, די צינישע באַציִונגען אין דעם משפּחה־לעבן (די טאָכטער דערמאָנט זיך אין איר אויסגייענדיקן פֿאָטער נאָר דעמאָלט, ווען זי וויל ער זאָל דעקן דעם חשבון פֿון איר פּיצע), און צווישן מענטשן בכלל; די קאַפּיטאַליסטישע קולטור פֿון פֿאַרקויפֿערײַ און אָפּזעצערײַ (דאָס פֿאַרקויפֿן זון-ברילן אין דעם פֿאַל באַטײַט דעם פֿאַרקויף פֿונעם חפֿץ, וואָס העלפֿט מענטשן באַהאַלטן זיך פֿון אַנדערע מענטשן און פֿון דער וואָר בכלל), וכדומה.

אין תּוך גענומען האָט דיינס פֿילם, ווי געזאָגט, איבערגעחזרט די אַנטוישונג פֿון „קהלת‟ — „הכּל הבֿל‟, אָדער לויטן שפּריכוואָרט: די גאַנצע וועלט איז אַ חלום, און דער טויט איז די לייזונג.

דער פּלאַקאַט פֿון „הער באַום‟
דער פּלאַקאַט פֿון „הער באַום‟

אַסי דיין ז״ל (1945־2014), וואָס איז גאָר לעצטנס געשטאָרבן, איז במשך פֿון לאַנגע יאָרן געשטאַנען אין צענטער פֿון דער ישׂראלדיקער קולטור-וועלט, און בפֿרט אין צענטער פֿון דער קליינער ישׂראלדיקער פֿילם-אינדוסטריע. משה דיינס אַ זון, האָט אַסי אין די 1960ער־1970ער יאָרן געהאַט אָנגעהויבן צו שפּילן די עכטע סאַברע-קעמפֿער אין פֿילמען („הוא הלך בשׂדות‟, „מבֿצע יונתן‟), און רעזשיסירט און אָנגעשריבן די סצענאַרן פֿאַר די סאַמע קלאַסישע ישׂראלדיקע קאָמעדיעס („גבֿעת חלפֿון אינה עונה‟). פֿילמען האָט ער געשאַפֿן און געשפּילט אין זיי ביזן סוף פֿון זײַן לעבן. דערצו האָט ער פֿילמירט דאָקומענטאַרן, טעלעוויזיע-דראַמעס, און איז געווען אַ דיכטער. זײַן פּטירה איז זיכער אַ גרויסע אַבֿדה פֿאַר דער ישׂראלדיקער קולטור.

הײַיאָר, צופֿעליק גלײַכצײַטיק מיט דיינס פּטירה, איז אויך אַרויס די אַמעריקאַנער ווערסיע פֿון „הער באַום‟, וואָס הייסט, „דער אָנגעברוגזטסטער מענטש אין ברוקלין‟ (The Angriest Man in Brooklyn). אין דער אַמעריקאַנער ווערסיע שפּילן אַזעלכע באַקאַנטע אַקטיאָרן ווי ראָבין וויליאַמס אין דער הויפּט־ראָלע פֿון הענרי אַלטמאַן (הער באַום), אַ ניו-יאָרקער ייִדישער אַדוואָקאַט, און מילאַ קוניס אין דער ראָלע פֿון דער דאָקטאָרין, וואָס איז געוואָרן אַ סך מער צענטראַל אין דער ווערסיע.

דער פּלאַקאַט פֿון „דער אָנגעברוגזטסטער מענטש אין ברוקלין‟
דער פּלאַקאַט פֿון „דער אָנגעברוגזטסטער מענטש אין ברוקלין‟

„דער אָנגעברוגזטסטער מענטש אין ברוקלין‟ איז אָבער נישט בלויז אַן אַמעריקאַנער באַאַרבעטונג פֿון „הער באַום‟, עס רעדט זיך דאָ וועגן לחלוטין צוויי היפּוכדיקע פֿילמען. כּמעט יעדן אַספּעקט, וואָס „הער באַום‟ מאַכט חוזק דערפֿון און וויל עס צעשטערן, ווערט דער סאַמע מהות אַליין אינעם אַמעריקאַנער פֿילם, וואָס גייט בכלל אין דער פֿאַרקערטער ריכטונג פֿון פֿאַרבינדן און אויסגלײַכן. די מעטאַ-פֿילם דיסקוסיע, וווּ באַום ווערט אַ קינסטלערישער אָביעקט צום אַנאַליזירן, איז לגמרי פֿאַרשוווּנדן געוואָרן.

דער ציניזם און די איראָניע, וואָס דעפֿינירן דיינס קוקווינקל, ווערן דאָ פֿאַרביטן אויף אַ סך מעלאָדראַמע און קיטש. עס בלײַבן בלויז זעלטענע איראָנישע טראָפּנס. ראשית-כּל, איז דאָ גאָר אַנדערש די באַהאַנדלונג פֿון דעם משפּחה-לעבן: פֿון באַומס פֿאַנטאַזיעס וועגן סעקסועלע באַציִונגען מיט אַ יונגער קאַסירערין, וויל אַלטמאַן זיך לייגן אין בעט מיט זײַן פֿרוי צום לעצטן מאָל; אַנשטאָט באַומס אַ זון, אַ סאָלדאַט בעת מיליטערישע געניטונגען (אַ פּאַראָדיע אויף דיינס ערשטע ראָלעס), ווערט אין דער אַמעריקאַנער ווערסיע פֿאַרביטן אויף אַ באַנאַלישער דראַמאַטישער סיטואַציע פֿונעם כּסדר פֿאַרנומענעם טאַטן (דער כּעס דעפֿינירט דורכויס אַלטמאַנס געשטאַלט, עפּעס, וואָס זאָגט אַ סך וועגן דעם שוואַכן סצענאַר), וואָס טוט אַלץ, אַבי צו פֿאַרברענגען נאָך אַ ביסל צײַט מיט זײַן זון. פֿון דעם ישׂראלדיקן פֿילם „הער באַום‟, ווערט אין לעצטן סך-הכּל אַ לאַנגווײַליקער, באַנאַלער אַרומפֿאָר צוריק צו געפֿינען דעם טעם פֿון לעבן.

אַ קיצור, פּטרט נישט די צײַט אויף „דער אָנגעברוגזטסטער מענטש אין ברוקלין‟, און זעט בעסער אַסי דיינס „הער באַום‟.